Nazým Hikmet ve soyaðacý

Gazetelerin yazdýklarý ‘Komünist’ veya ‘Sapýk Fikirliler’ deyimleri kafalara takýlýrdý. O yýllarda bu ve bu gibi düþünceler yalnýzca ‘Nazým Hikmet’ için söylenirdi. Hatta ‘Rusya’ sözcüðünde bile suç aranýrdý. Nazým Hikmet’in þiirlerini okurken yakalanýrsanýz, uyuþturucu satýn almýþ gibi yargýlanýrdýnýz. Nereye kadar gideceði belli olmayan, bir karalama furyasý baþlamýþtý. Yalnýz Nazým Hikmet’le, Sabahattin Ali deðil, pek çok kiþi bu düþünceden dolayý suçlanýyordu.

Bir yayýn yasaklanýrsa ilgi de artar. Bu sebeple genç nesil, bulduðu yerde Nazým’ýn þiirlerini okuyordu. Devrin yönetimi de, yakaladýðý gençleri gözetim altýna alýyor, hatta tutukluyordu. Yasaklý þiirleri okuyanlar dýþýnda, daha basit sebeplerle de tutuklananlar vardý. Örneðin; meyhanede, iki kiþinin konuþmasýnda bir tanesi, Rusya’nýn uçaklarýndan, füzelerinden bahsetmiþ. Bu konuþma Rusya ve yönetim þeklinin propagandasý diye yorumlanarak, yoldan geçen polise yapýlan ihbar sonucunda iki þahitle tutuklandýðýný gazetelerden öðreniyorduk.

1945 yýlýnda Nazým Hikmet’i hapishaneden kurtarmak, mahkeme kararlarýnýn düzeltilmesi için yoðun bir medya oluþmuþtu. Nazým’da bazý hastalýklar görüldüðü için, bunlara meclisten, bir milletvekili ve Nazým’ýn dolaylý yoldan dayýsý olarak, Ali Fuat Cebesoy da katýlmýþtý.*
Nazým Hikmet bir süre Bolu’da öðretmenlik görevinde bulunur. 1921’de SSCB’inde, ‘Doðu Halklarý Üniversitesi’nde öðrenim görmüþtür. Emek kutsal ve güzeldir. Emek para ile birleþirse tabii daha da güzeldir. Durup dururken kolektif mülkiyete, Marx ve Engels tarafýndan ileri sürülen ekonomi görüþlerin gündeme getirilmek istenmesi, devrin yöneticilerini de rahatsýz ediyordu.
O tarihlerde (1920’li – 1930’lu) yýllarda fikre, fikirle cevap verecek aydýnlarýmýzýn az bulunduðu kanýsýndayým. Nazým Hikmet’in þiirleri bu nedenle olaylar yaratýyordu.
Nazým Hikmet olayýna baþka açýlardan da bakmak gerekir. Kurtuluþ Savaþý’nýn henüz bitiminde bulunmamýz, Cumhuriyet devrimlerinin birbiri ardýndan gelmesi, bu devrimlere uyum saðlama hassasiyeti, birkaç þehirde ‘Ýstiklâl Mahkemeleri’nin kurulmasý ve nihayet yüce Atatürk’ün yurt dýþýna taþan milliyetçi kiþiliði, Rusya ile tarihten gelen düþmanlýðýmýz, bu olayda öne çýkan parametrelerdir.

Nazým’ýn o zamanki aydýn kiþiliði ile birlikte, soyaðacýna bakacak olursak, olaylar zincirini daha iyi deðerlendirebiliriz. Kendisi gibi bir süre öðretmenlik de yapan, Nazým’ýn yakýn dostu Yazar ve Gazeteci ‘Vala Nurettin’in ‘Bu dünyadan Nazým geçti’ kitabýnda özetle þu bilgiler vardýr:

“Nazým Hikmet’in anneanne tarafýndan büyük dedesi ‘Müþir Mehmet Ali Paþa’dýr, yani Mareþaldýr. Müþir Mehmet Ali Paþa’nýn dört kýzý vardýr. Birincisi, Harekat Ordusu Kumandaný Cihangirli Hüsnü Paþa ile; Ýkincisi Ýsmail Fazýl Paþa ile evlenmiþti. Bu haným, Ali Fuat Cebesoy’un annesi olmaktadýr. Üçüncü kýzý, ‘Türk Dili’ üzerinde çalýþmalarý olan, Dilci ‘Enver Paþa’ ile izdivaç yapmýþtýr. Enver Paþa’nýn bu hanýmdan iki kýzý vardýr. Bunlardan birisi, Nazým’ýn annesi Celile Haným, diðeri de Sara Haným’dýr.”

Yukarýda adý geçen Hüsnü Paþa’nýn torunu, Eski Türkiye Ýþçi Partisi Baþkaný Mehmet Ali Aybar’dýr. Dolayýsýyla Nazým Hikmet’in akrabasýdýr. Bu aile fotoðrafý içine ‘Madam Ortanse’ adýnda bir Fransýz bayan da girmektedir. Bazý kitaplarda ‘Madam Ortanse’nin, Nazým Hikmet’in dedesi, Dilci Enver Paþa’nýn ikinci hanýmý olarak yazýlmýþtýr.

Bir zamanlar Enver Paþa tarafýndan Erenköy’de özel bir lise açýlmýþtýr. Okulun Müdiresi ‘Madam Ortanse’dir. Kýzlarý ‘Matmazel Suzan’da öðretmendir.”*

Nazým’ýn iþte bu soy yapýsý, ilgi ve iliþkileri zamanla kamuyu þüpheye düþürmüþ, çok kez kararsýz kýlmýþtý. Milliyetçi mi?.. Vatan haini mi?.. Nasýl düþünülmesin ki, bir tarafta Kuvay-ý Milliye ruhunu þiiriyle yansýtýrken, öbür tarafta bir Rus vatandaþý gibi davranmýþtýr. 1950 Mayýs genel affýndan sonra Rusya’ya gidiþi, ‘komünist kimliðini ortaya çýkardý’ þeklinde yorumlanmýþtý.

Türkiye’de herkesin hemfikir olduðu þair kiþiliði ve þiiriyle yansýtmak istediði fikirleri, zaman içinde Nazým’ý haklý çýkarmýþtýr. Yalnýz ideolojik konularda deðil, buna benzer baþka konularda da pek çok kiþi haksýz olarak hapishanede yatmýþ, çeþitli þekilde ölmüþ, öldürülmüþ olduðu muhakkaktýr.
Nazým Hikmet’in gerek aleyhinde, gerekse lehinde yazabilecek çok þey var. Zaman aþýmý içinde Nazým olayýný, baþka olaylarla kýyaslarsak, Nazým’a hak verme durumunda kalýrýz. Nazým’ýn þair kiþiliðine kimsenin sözü yok. Vatan sevgisine gelince de þiirlerine duyulan ilgi kadar, gene kimsenin söyleyecek sözü olmamasý gerekir. Asýl önemli olan da budur.

*Nazým Hikmet’in Anneannesiyle, Ali Fuat Cebesoy’un Annesi kardeþtirler. Ýbrahim Erol Ataer Kýzýl Rapor S.62

•Alýntýlýyan, Ýbrahim Erol Ataer, Kýzýl rapor, S. 62-63


Bir þiir ve bir aný
evrimindeki çocuk

al ellerimi senin olsun polis amca
parmak izlerini al
kapýlarýný çalmýþ ellerim,
penceresinden gül vermek için.

al al sizin olsun bu yüzüm
fotoðrafýný çek, arþivde sakla
negatifi bende kalsýn
bir ömür boyu,
onunla büyüyeceðim.

al beni içeriye, hapset
toplumundan böl beni
düþlerimi býrak bana ,
yaþarken göreceðim.

senin olsun oyuncaklarým,
kurduklarým, kuracaklarým da
dizildim küpü küp üstüne koyarak
vardýr ya o dev þiþeden çýkan,
masalda öleceðim.

yýllarý böldün günlere
günleri saatlere
kesit gösterdin bize
evriminde ki çocuk
güneþin her batýþýnda,
büyüdüðün her akþam
yarýnlara açlýðýndan,
küçüldüm bil ki çocuk.


Bir aný

Küçük sayýlabilecek matbaama, 1961 yýlýnda elinde dosyasýyla bir þahýs geldi, Ankara’da yeni bir gazete çýkaracaklarýný ancak bir ön çalýþma yapmak istediklerini söyledi. Gazete normundan daha küçük prototip bir gazetenin matbaamda yapýlýp yapýlamayacaðýný sormuþtu. Ben de:

“Bu çalýþmalarýnýz, gazeteyi basacaðýnýz matbaada da yapýlabilir” dediysem de, oradaki makinelerin uygun olmadýðýný, bendeki pedal makinesi ve hurufatlarýn yeterli bulunduðunu söyleyerek beni, bu iþ için evet demek zorunda býrakmýþlardý.

Ýþ yerinde 17 x 25 cm. ölçülerinde 8 sayfalý gazetenin çalýþmalarýna baþlamýþtým. Getirdikleri sayfa mizanpajý ve beðendikleri yazý karakterine göre manþet ve sütun baþlýklarýný dizerek, akþam geç saatlere dek bir iþçiyle uðraþ veriyorduk..

Bazen tek, bazen iki kiþi olarak gelen adamlarýn kim olduklarýný bir iki gün içinde anlamýþtým. Yapacaðým bir þey yoktu. O yüzden iþime devam ederek sonucu beklemek zorunda kalmýþtým.

O yýl içinde müþterilerim arasýnda ‘Rusya Büyük Elçiliði’de vardý. Elçiliðin kartvizit ve resepsiyon davetiyeleri gibi benzeri fantezi basým iþlerini yapýyordum. ‘Rusya Büyükelçiliði’nin gönderdiði kartvizit ve Ýngilizce resepsiyon davetiye basým iþlerinin, sanat yönüyle övünülecek bir yönü varsa da, diðer yönü ise bizi düþündürüyordu. Ruslar pasajýn bulunduðu matbaaya geldiði zaman, arkalarýndan da takipçileri gelirdi. Bu takipçiler bazen bir simitçi, bazen bir ayakkabý boyacýsý kýlýðýnda ya da sýradan bir vatandaþ kimliðinde görünürdü.

Bu gelen kiþiler, prototip gazete çýkartmak bahanesiyle ‘Rusya Büyükelçiliði’nden gelenlerle benim aramda bir iliþki arýyorlardý. Bu ve buna benzer þüphelerle, her gün çeþitli þekillerde sorgulayarak sonuç almak istiyorlardý. Büyükelçilik mensuplarýnýn gelmesini bekliyorlardý ama, o günlerde gelmemiþlerdi.
Bu arada kendilerinin de haksýzlýða uðradýðýndan söz ederek, kendilerini bana yakýnmýþ hissini uyandýrarak devlet, millet, adalet ve benzer kavramlar hakkýnda düþüncemi öðrenmek istemekteydiler.

Ýþyerimde 10-12 gün sayfa mizanpajlarý yapýlýp basýlmýþtý. Yapacak iþ de kalmamýþ, faturayý ödeyerek gitmiþlerdi.

Aradan üç beþ gün geçmiþti ki ‘Necati Bey Caddesi’nde bulunan ‘Çankaya Emniyet Amirliði’nden çaðrýlmýþtým. Birkaç gün içinde giderim, diye düþünürken; gelen memur : . “Acele isteniyorsunuz!” diyerek ‘Emniyet Amiri’nin karþýsýna çýkarmýþtý.

Kapý altlarýndan ideolojik sloganlar içeren, solculuðu, Nazým Hikmet’i öven basýlmýþ broþürler atýlmakta olduðunu söyleyip broþürleri göstererek, nerede basýldýðýna dair bilgi isteyerek, bunlarý kimlerin yaptýðýný sormuþlardý.