ÞATO (Bir Kafka Klasiði)
Þato, Kafka’nýn sembollerle dolu, her okuyanýn yaþadýðý toplum, devlet ve kendisiyle alakalý bir þeyler bulacaðý, dünyayý algýlama þekli, hayata bakýþ açýsý ve yaþanmýþlýklarýnýn geri planý ile herkesin farklý yorumlayacaðý kitabýdýr, tüm diðer eserleri gibi.
1926 yýlýnda yayýnlanan Þato, muhteþem bir öngörü ile günümüz devletinin bürokrasi, memur, amir yöneten, yönetilen iliþkilerine de inanýlmaz göndermeler yapar.
Romanýn kahramaný K soðuk ve karlý bir kýþ gecesi köye gelir, köyün yakýnlarýnda olduðunu ve varsaydýðý þatoda kadastrocu olarak çalýþacaktýr. Kadastrocu tabirini rastgele seçmiþ olamaz Kafka. Kadastronun bir bölgedeki taþýnmazlarýn arazi ve harita üzerinde belirtilerek hukuki durumlarýnýn ve üzerindeki haklarýn belirtilmesi iþi olduðunu düþünürsek, burada hem Ortaçað derebeylik sisteminin hem de Türkiye gibi Kadastrosunu hala tamamlayamamýþ, toprak daðýtýmýnýn adilliði konusunda tüm yurttaþlarýn mutabakatýný almayý baþaramamýþ, aðalýk aþiret sistemini hala yýkamamýþ ülkelerin kendilerinden bulacaðý çok þey var.
Kitaba dönersek, K nýn aslýnda tüm hedefi, þatoya girip bir an evvel iþine baþlamaktýr. Köylüler inanmazlar Kadastrocu olduðuna, dudak bükmeler, burun kývýrmalar, uzak durmalar yýldýrmaz K yý. Bir yolunu bulup da þatoya telefonla ulaþtýðýnda þatonun aslýnda en önemsiz görevlilerinden biri tarafýndan teyit edildiðinde kadastrocu olduðu, aynen bizdeki ye kürküm ye zihniyeti iþbaþý yapar, küçümseyici tavýrlar yerini saygýlý davranýþlara býrakýr, kalmakta olduðu otelin iyi odalarýndan biri teklif edilir
K’nýn çalýþmak üzere geldiði köyde yaþayan köylüler tam da Kemal Tahir romanlarýnda rastladýðýmýz köylü tipidir: Güce karþý hemen boyun eðiveren, mücadeleden kaçan, kaderine razý, bükemediði eli öpen kiþilerdir bunlar. Hatta dedikoduyu o kadar severler ki yabancý birini görünce (örneðin K), laf alabilmek umuduyla peþinden ayrýlmazlar, o yabancý herhangi biriyle diyaloga girerse kulak vermek þöyle dursun konuþulanlara tanýk olabilmek için fiziksel temasa gidecek kadar yaþlaþma cesareti ve yüzsüzlüðü içindedirler.
Fakat iþler yoluna girmiþ deðildir. Göreve baþlamasý gerektiði halde bir türlü baþlayamaz. Önce Kont’u bu kadar basit ve önemsiz iþlerle rahatsýz etmemesi gerektiði yönünde azarlanýr, týpký üçüncü dünya ülkelerindeki ulaþýlmaz bürokratlar gibidir Kont. Sonra kontun memurlarýna saygýlý olmasý gerektiði, öyle ki en düþük kadamedeki memur bile sýrf kontun memuru olduðu için saygý beklemekte, toplumun önde gelenlerinden saymaktadýr kendini, bizden ne kadar çok þey anlatýyor Kafka.
Deðiþim’deki, Dava’daki arada kalmýþlýk, tereddüt, umutsuzluk Þato’da da gösterir kendini. Týpký davasýný kazanamayan fakat kitabýn sonunda bir ýþýk huzmesi görerek( hayal meyal de olsa) umuda tutunan Josef K gibi Samsa gibi K da Þato’ya girebilmek uðruna türlü eziyetlere katlanmakta, adeta deðirmeni döndürebilmek için kovayla su taþýmaktadýr.
Kafka’nýn kendisi ile de özdeþleþir: K. Ne köylü, ne þatolu. Yabancý fakat orada yaþamasý gerekli.Zaten Kafka tüm kitaplarýnda kendini kahramanlarý ile özdeþleþtirmemiþ midir?
K.nýn iki yardýmcýsý vardýr ve bunlarý ilk bakýþta ayýrt edemez. Fakat onlar ‘Oysa birbirimizden iyi ayýrýrlar bizi’ derler ve cevap ne kadar can alýcýdýr: ‘ben yalnýz kendi gözlerimle görürüm. Kendi gözlerimle de sizi birbirinizden ayýrt edemiyorum. Onun için de size tek bir kiþiymiþ gibi davranacak, ikinizi de Arthur olarak çaðýracaðým. .Arthur’u bir yere yolladým mý ikiniz birden gideceksiniz. Arthur’a bir iþ buyurdum mu ikiniz birden yaqpacaksýnýz.Hani benim için bir sakýncasý yok deðil bunun , sizi ayrý ayrý iþlerde kullanmaktan beni alýkoyacak. Ama avantajlý bir yaný da var size vereceðim bir iþin sorumluluðunu ikiniz ortaklaþa üstleneceksiniZ.’
Bu sözler üzerine sanýrým sayfalarca yazabilirim: Kolektif sorumluluk mu? Bireysel sorumluluk mu? Yardýmcýlarýn ikisinin birlikte sorumlu olmasý hem birinin diðeri üzerinde iþin yürümesi açýsýndan yapacaðý kontrol hem de takým çalýþmasýnýn pozitif etkileri göz önüne alýndýðýnda olumlu gibi görünmekle birlikte bireysel yetenekleri arka plana atmasý, tek kiþinin yapacaðý iþlerin bile takýma havale edilmesinin zaman ve emek kaybýna neden olmasý gibi handikaplarý vardýr. Ancak Kafka tavrýný kolektiflikten yana almýþtýr.
Ve yine Kafka’dan yansýmalar: Ebeveyn çatýþmasý ve aþk. K Frida’ya aþýk olur, Fakat Frida’nýn annesi bu aþka karþý çýkar öyle ki kýzýna yaptýðý telkinlerle O’nun K dan uzaklaþmasýna neden olur.
Aslýnda romanýn satýr aralarýnda düþünsel yoklamalar yaparsak, Kont’un izolasyonu, camdan sarayda yaþamasý deðildir dahi yazarýn derdi. Onun derdi bürokrasi ile birlikte, baskýcý, kontrolden yoksun, fildiþi kulelerde yaþayan, halkýnýn sorunlarýna duyarsýz ve kamu görevlisi yýðýnlarý ile, bu görevlilerin aðzýna sürülen bir parmak bal aracýlýðýnda koltuðunu korumaya çalýþan iktidarlardýr. Hatta öyle bir þey ki, Orwel’in 1984 romanýnda Big Brother’in kameralarla(tele ekran) yaptýðý þeyi Kont kiþiliðini yitirmiþ, baþkalaþmýþ, deyim yerinde ise (Dönüþüm’deki Samsa’ya atýfla) böcekleþmiþ kamu görevlileri eliyle yapmaktadýr. Kendini gizemli kýlan Þato bu sayede hem Kont’un iktidarýný sabit kýlmakta hem de halkýn meraký ile birlikte korku duygularýnýn da uyanmasýna neden olmaktadýr.
Ve egemene boyun eðmek, düzenin diþlilerinden biri olmak. Bunu o kadar güzel tasvirlemiþ ki Kafka. Haberci Barnabas Þato’dan K. ya mektup getirdiði zaman þöyle bir ikilemi olur K’nýn : Þato’yla onurlandýrýcý, ama ancak sözde bir baðlantý içinde bir köy iþçisi olarak mý kalacak, yoksa, sözde bir köy iþçisi olup, gerçekte bütün çalýþma düzeni Barnabas’ýn getireceði haberlere mi baðlý bulunacaktý, karar vermek kendisine býrakýlmýþtý. K duraksamadan seçti birini, þimdiye kadar edindiði deneyimler olmasa da yine duraksamayacaktý. Þatodaki beylerden elden geldiðince uzakta, bir köy iþçisi olarak kaldý mý ancak o zaman þatoda bir þeyler elde edebilirdi.Egemenden yana koymaz tavrýný Kafka. Zorunluluklar nedeniyle egemenin bir parçasý olmak durumunda kalmýþsa bile bu olabilecek en uzak parça olmalýdýr. Sembolik dille bir baþ eðme söz konusu deðildir en fazla nötr kalmadýr yapýlan. Kont’a, þatoya baðlý köylüler gibi olmaktansa, uzak özgür bir iþçi olmak K nezdinde yeðdir.
Aslýnda Kont’un ve þatonun þahsýnda iktidarý aramak boþunadýr. Þato’nun içine giren var mýdýr? Kont’u gören, konuþan var mýdýr? Ýktidar kimdir, yöneten yönetilen ayrýmý nerede baþlar? Ýktidar sermaye sahipleri midir, medya mýdýr?, dýþardan destekli midir? Gizli örgütler midir? Týpký þatonun, Kont’un belirsiz, tanýmsýz eriþilemez, bilinemez olduðu gibi midir?
Ne çok yorum yapýlabilir neler söylenebilir, sanki okudukça yeni yollar, yeni pencereler açýlýyor. Teþekkürler dahi yazar.