TARÝHÇE VE TEOLOJÝ
Ermeni Apostolik Kilisesi dünya Ermenilerinin büyük bir çoðunluðunun üye olduðu kiliselerden biridir. Hýristiyanlýðýn diðer mezhepleri tarafýndan monofizit kiliseler olarak tanýmlanana gruba girer. Günümüzde Ermeni Apostolik Kilisesi (Gregoryen), Süryani Kadim Kilisesi (Yakubi), Mýsýr Kýpti Kilisesi (Koptik), Habeþ Kilisesi monofizit görüþte olup her birinin baðýmsýz kendi Patriði bulunmaktadýr.

Monofizit inanç Ýsa'daki insansal ve tanrýsal doðanýn tek bir özde birleþmesidir. Bu inanca göre Ýsa doðmadan önce vardý ve tüm evreni ve canlýlarý yaratan Tanrý’nýn ta kendisiydi. Meryem'den doðan çocuk Ýsa tam bir insan ve tam bir Tanrýydý. Dolayýsýyla Meryem “Theotokos” Tanrý'nýn annesidir. Ýsa'daki insansal ve tanrýsal yapý birbirinden ayrýlamaz: Haç üzerinde acý çeken Ýsanýn salt insansal özü ya da doðasý deðil, ayný zamanda tanrýsal özüdür; yani Tanrý bir insan gibi acý çekmiþtir.

451 yýlýnda toplanan Kadýköy (Kalkedon) Konsili monofizitizm tezi kabul edilmemiþtir. Bunun üzerine monofizit düþünceyi sabunan Kiliseler toplantýyý terk etmiþ, bunlar ilk üç Ekümenik Konsil'in (325 Ýznik, 381 Ýstanbul, 428 Efes) kararlarýný kabul etmiþ, diðer konsil kararlarýný tanýmamýþlardýr.

ÝSTANBUL ERMENÝ PATRÝKHANESÝ NASIL VE NE ZAMAN KURULDU ?
Ýstanbul Ermeni Patrikliði 1461 yýlýnda Fatih Sultan Mehmet’in fermaný ile kurulmuþtur. Þöyle ki: Ýstanbul fethedilmeden önce Bizans Ýmparatoru ve Bizans Kilisesi (Ýstanbul Rum Patrikhanesi) monofizit göürü savunan Ermeni Patrikliðinin kurulmasýna izin vermiyorlardý.

451 yýlýnda tüm kiliselerin katýldýðý Kalkedon (Kadýköy) Konseyinde alýnan dinsel ve yönetimsel kararla gereði Roma Baþpiskoposu “Papa” ünvanýyla tek yetke olarak kabul edilmiþ, Hristiyanlýk öðretisi hakkýnda tek yetkili olarak da Papalýk kurumu tanýnmýþtý. Ancak, Ermeni Kilsiesi bu kararlarý kabul etmemiþtir.
Papalýktan geelen finansal destek kesilince Ermeni Kilisesi baðýmsýz bir Patriklik oluþturmuþ (552), daha sonra Gürcü Kilisesi (Gregoryen Kilisesi) de Papalýktan ayrýlmýþtýr (602).

Annesi Rum olmasýna raðmen Fatih Sultan Mehmet Ýstanbul'u fethettikten sonra –siyasal taktiklerle olsa gerek- Ýstanbul’da Ermeni Patrikliði kurulmasýna izin verir ve Bursa Episkoposu Hovagim'in Patrik ünvanýyla atanmasýný onaylar (1461). Bizans’a ait Samatya'daki Sulu Manastýrý da patrikhane binasý olarak Ermenilere baðýþlanýr. Manasýrýn adý Surp Kirkor Lusuroviç (Surp Kevork) olarak deðiþtirilir, bazý Bizans kiliseleri de Ermenilerin kullanýmýna verilir. Daha sonra Ermeni Patrikhanesi Kumkapý'ya taþýnýr. Bu arada, Cizvitlerin giriþimiyle 1740da Vatikan’a baðlý Ermeni Katolik Kilisesi, Kazan (Adana) ilçesinde, 1846’da Amerikalý misyonerler tarafýndan Ýstanbul Ermeni Protestan Kilisesi açýlýr.

Bir çok kere yangýn tehlikesi atlatan Ermeni Patrikhanesi 1850de Sultan II. Mahmut’un baþdanýþmaný olan Artin Bezciyan tarafýndan Patriklik Kilisesi ve binasý olarak yeniden inþa edilir. En son 1998de Mesrop Mutafyan Patrik olduktan sonra yapýlan baðýþlarla Ermeni Patrikhanesi yeniden restore edilir.

Günümüzde Patrikhane, Ermeni Apostolik Kilisesi'ne üye Türk Ermenilerinin dini önderliðini yapmakta olup “Türkiye Ermenileri Patrikliði” adýný benimsemiþtir. Merkezi Ýstanbul'un Niþanca (Kumkapý) semtindedir. Türkiye Ermenileri Patrikliði özerk olmakla birlikte Ermenistan’ýn Eçmiadzin kentindeki ana merkez Ermeni Apostolik Kilisesi’ne baðlýdýr. En üst ruhani lider Ermenistan'ýn Baþ Patrik veya Katolikos olan II. Karekin ’dir.

Ermeni Apostolik Kilisesi milli ve Ermenistan devletinin kendine özgü kilisesidir. Kilisenin örgütsel yapýsý þu þekildedir: 1.“Kutsal Ana” Baþ Patrikliði (Eçmiadzin, Ermenistan), 2. Kilikya (Adana) Kutsal Patrikliði (Beyrut, Lübnan), 3. Türkiye Ermenileri Patrikliði (Ýstanbul, Türkiye), 4. Kudüs Ermeni Patrikliði (Yeruþalim, Ýsrail)

XIX. yüzyýla gelindiðinde Ermeni Apostolik Kilisesi ve cemaatini yöneten Patriklerin önünde iki seçenek vardý: Ya Osmanlý Devleti'ne baðlý kalmak, ya da, Balkanlardaki isyanlarýn aynýsýný Anadolu'da baþlatarak Ermeni milis ve çetelerini örgütlemek. Onlar Ýncil’i ve tüm inançlarýný bir kenara fýrlatýp ikinci yolu seçmekte bir an için bile tereddüt etmediler.