Ziya Gökalp bütün teorik hazýrlýðýný Ýkinci Meþrutiyet’ten sonra tamamlamýþtýr. Yani Cumhuriyet kurulmazdan önce,onun ideolojik öncüsü olacaðý Cumhuriyet’in yol haritasý, farkýnda olmasa da kendisi tarafýndan oluþturuluyordu. Gökalp’ in baþlangýçtan bu yana çok deðiþik kanallarda seyreden fikri hayatýnýn oluþmasýnda muhakkak ki Azerî, Türkçü fikir adamlarýnýn önemli bir payý vardýr.

“…Genelde Gazalî, Farabî ve diðer Müslüman düþünürlerin eserlerini okumuþ, tasavvufla uðraþmýþ, inançlý bir sufî olmuþtur…
…Bu arada Abdullah Cevdet’le tanýþmýþtýr. Abdullah Cevdet’in materyalizmi, Gökâlp’ in mistitizm ve idealizmiyle çatýþarak kendisini ölümle sonuçlanmasýna ramak kala, bir intihar teþebbüsüne sürüklemiþtir….” 1

Ziya Gökalp, Osmanlý’ nýn Meþrutiyet dönemlerinde þekillendirdiði ve önceleri ”Turancýlýk” olarak ayaklarý pek yere basmayan ütopik devlet projesini, Ýttihatçýlar; özellikle Enver Paþa’ nýn bu uðurda verdiði baþarýsýz bir sýnavdan sonra, gerçeðe daha yakýn “Türkçülük” ile sýnýrlar.

“…Özellikle Avrupa’ nýn pozitivizmine karþý tepkisini temsil eden Emil Durkheim’ e dört elle sarýlmýþtýr.
…(1910 yýlýnda)Rusya’ nýn ünlü Azerî Türkçüleri Hüseyinzâde Ali ve Ahmed Aðaoðlu ile birlikte Ýttihad ve Terakkî’ nin güçlü Merkez Komitesi’ ne (Merkez-i Umûmî’ ye) seçilmiþtir.Bu iki önemli kiþinin Gökâlp üzerinde çok derin etkileri olmuþtur…” 2

Cumhuriyet’in kuruluþuna kadar olan dönemde Gökalp daha ziyade Türkçülüðün, hars ve medeniyetin, Saltanat ve hilâfetin kaldýrýlmasý, dinin, ibadetin, bir ölçüde lâikliðin nasýl olmasý gerektiði, Osmanlýca’ nýn terk edilerek saf bir Türkçe meydana getirilmesi, mûsýkî ve diðer sanatlar, hukuk, ekonomi, kýlýk kýyafet ile hemen hemen yeni bir devletin þekillenmesinde gereken ne kadar yapýlmasý gereken her þeyi kendi bakýþ açýsýndan bütün detaylarý ile anlatýr.
Ne zaman ki devir deðiþmiþ, Osmanlý bitirilmiþ ve yerine farklý bir yapýda devlet kurulmasý aþamasýna gelinmiþtir; o zaman Gökalp, Meþrutiyet dönemindeki gelenekçi milliyetçi kimliðini silkeleyip, yerine, rasyonalist, seküler ve materyalist bir kýyafete bürünecekti.

Tabii hemen akabinde de, “Ümmet” toplumunun yerine “Millet” i ikame edip, bunu da bir Batý “Medeniyeti”ne ulaþma hedefine sabitleyerek, meydana getireceði Cumhuriyet ideolojisinin bel kemiðini belirleyecektir. Bundan sonra onun belirleyeceði en önemli hususlarýn, Kültür ve Medeniyet düalistliði üzerine tezler üretmek olduðunu görüyoruz ki ;

“…Gökalp, ‘hars’ ile ‘tehzib’ arasýnda bir ayrým yapar. Hars, halk kültürünü ifade ederken, tehzib, aydýnlarýn inþa ettiði ve yaþattýðý yüksek ültüre tekabül eder. Gökalp tehzib’ e ‘Enderûn kültürü ‘ adýný da verir, zira yüksek kültür, devþirilen, yeniden inþa edilebilen bir unsurdur ve bir toplumdan diðerine aktarýlabilir…Gökalp, batýlýlaþmayý, hars (millî kültür) deðil, aristokratik medeniyet düzeyinde uygulanmasý gereken bir proje olarak görür. ‘ Türkçü edebiyat’ kendini buna göre konumlandýrmalýdýr…” þeklinde, açýklayan kalemler de vardýr. 3

Gökalp, bütün bunlarý söylerken de; toplumda temel düþüncenin “Hak yok; vazife vardýr”sloganýyla sabitlediði þekilde olmasýný istiyordu. Yani bireyin söz hakkýnýn olmadýðý, kendisine sunulan ölçüde bir fonksiyonel serbesti çerçevesinde ve bir makine aksamý mahiyetinde bir görevdi bu.

“…Osmanlý-Türk Modernleþmesinin (veya öbür adýyla ‘milletleþme’ projesinin ideologu Ziya Gökâlp, toplumsal örgütlenme konusunda ‘korporatist’ bir görüþe sahipti. Yaþadýðý yýllarda dünyada da oldukça yaygýndý bu görüþ.Temelinde toplumu bir organizma gibi gören bir anlayýþ yatýyordu. Bir bedende nasýl ayrý ayrý organlar varsa, toplumdaki sýnýflar, tabakalar, meslekler de böyledir. Organizmada nasýl organlar, hepsi ayný amaçla çalýþýyorsa, toplum da böyle olmalýdýr.’Birimiz hepimiz için’ anlayýþý egemen kýlýnmalý…” 4
þeklindeki bir toplum yapýsý oluþturduðunuzda da, zaten istediðiniz her türlü deðiþimi hiçbir karþý tepki almadan yapma þansýný yakalayacaktýnýz. Zaten toplum için düþünülen “inkýlâplar” için de böyle bir alt yapý olmazsa olmazlarýn temeliydi.

Türkiye Cumhuriyeti kurulurken, kurucular kendi dünya görüþlerine ilâveten, Türkiye içinden ve dýþýndan da bir takým referanslara ihtiyaç duydular. Tabii ki bunlarýn içinde, yapýlacak inkýlâplar için eksen alýnan model Batý “aydýnlanmacýlýðý”dýr.

Oysa: ”…Osmanlý ve Cumhuriyet’ in kurucu entelijansiyasýnýn göremediði ya da farkýnda olmadýðý þudur: Avrupa’ nýn zihin tarihi, sadece “Aydýnlanma” düþüncesinden ibaret deðildir …. Cumhuriyet entelijaniyasý da bu anlamda Osmanlý’ dan farklý deðildir.Tanzimat’ ýn romantik kalýntýlarý, radikal bir sekülerleþme ile tasfiye edilmiþ ve modernleþme, artýk sadece bir Aydýnlanma projesi olarak devam etmiþtir…” 5

Her ne kadar “Aydýnlanma” dönemi ve Auguste Comte, 1789 Fransýz ihtilâli ve bunun ideologlarý ile, lâik, seküler ve pozitivist düþünürler ve eserlerden yararlanmýþlarsa da, yeni devletin þekillenmesinde düþünce bazýnda en büyük pay sahibi her halde Gökalp’tir.

“…Atatürk’ ün Türkçülüðünün fikir babasý, 1930’ lara kadar Ziya Gökâlp’ ti. O inkýlâbý 3 temele dayýyordu; Türkleþmek, Ýslâmlaþmak, Muasýrlaþmak’tý. Fakat o tarihten sonra (belki daha önceden de) Atatürk,’asrî’ci ABDULLAH CEVDET’e yanaþmaya baþlamýþtý. A. Cevdet ise katý maddeci, din düþmaný ve Batý’cýydý…” 6
Her ne kadar bu doðru bir tesbit ise de, bu aslýnda teorik altyapýnýn aslýna rücû etmesiydi. Abdullah Cevdet, Meþrutiyet dönemlerinde “materyalist” düþüncenin önde gelen isimlerinden biri olduðu ve; ”…Ýslâm Topraklarýnda ‘çaðdaþ uygarlýðýn’ nasýl yayýldýðýný merak edenler; Abdullah Cevdet’ in en iyi öðrencilerinden birisinin de Ziya Gökalp olduðunu hatýrlarsa mesele kalmaz…” 7

Ayrýca bu konuda önemli bir iddia büyük düþünce adamý Cemil Meriç Hoca’ nýn naklettiði bir tesbite göre :

“…Hilmi Ziya (ÜLKEN), Ziya Gökalp’ in bütün fikirlerini Rusya’ dan gelen HÜSEYÝNZÂDE ALÝ’ den aldýðýný söyler. Mühim bir adam H.Ali. (TURAN) soyadýný almýþ…” 8

Ali Turan, Ýttihad ve Terakkî’ nin önde gelen isimlerinden biridir. Ziya Gökalp de, onunla temâsýný, bu vesile ile yapmýþ ve kendinden bayaðý bir yararlanmýþtýr. Azerbeycan Devleti’ nin kurulmasý faaliyetlerinde bulunmuþtur. Yusuf Akçura ile birlikte Birinci Dünya Savaþý yýllarýnda “Turancýlýk” üzerine faaliyetlerde bulunmuþtur.
Her ne kadar Cumhuriyet’ in özellikle kültür ve sanat alanýndaki ideologu Ziya Gökalp olarak görülüyorsa da, kendisi o alanda yalnýz deðildir. Gerek fikirleri, gerekse aksiyonlarýyla onu tamamlayan ve destekleyen baþka isimler de “inkýlâp” sahnesinde yerlerini alýrlar. Bunlarýn arasýnda ilk bakýþta göze çarpan :

“….Mahmut Ragýp Gazimihal, H. Bedii Yönetken, C. Reþit Rey, Adnan Saygun ve Türk Beþleri’ nin diðer üyeleri baþta olmak üzere, müzik adamý kimlikleri aðýr basan isimlerin yaný sýra; Falih Rýfký, Ahmet Cevdet,Necip Asým,Yakup Kadri, H.Âli Yücel, Ruþen Eþref, Nadir Nadi, Ekrem Besim…” gibi isimlerdir. 9

1930’ lardan sonra Devlet’ in Batýcýlýk uygulamalarý oldukça radikalleþmiþti. Takriben beþ sene içinde çok önemli “deðiþimler “ yaþandý ve en azýndan zihinsel plânda, Türkiye’ nin o tarihteki elit kesiminde inanýlmaz deðiþimler meydana geldi.
Kemal H. Karpat’ ýn Webster’ den alýntýladýðý görüþe göre; Cumhuriyet’ in kuruluþ yýllarýnda yani yapýlanma safhasýnda mutlak anlamda; “…Gökâlp’ in teorileri Kemalist Türkiye’nin politikasý olmuþtur…” 10

Hatta Atatürk’ ün düþünce dünyasýnda Ziya Gökalp ve onun fikirlerinin ne kadar önemli olduðunu bir anekdottan iyice anlýyoruz. Þöyle ki :
“…Mütareke günleriydi. Mustafa Kemal ile Mussolini’ nin damadý Kont Sforza, Pera Palas’ ta karþýlýklý oturmuþ sohbet ediyorlardý…
…Kont Sforza, sohbetin sonlarýna doðru Mustafa Kemal’ e en ilginç soruyu sordu:
-Bu fikirlerinizin, görüþünüzün kaynaðý kimdir? Baþarýnýzýn sýrrý nedir?
Mustafa Kemal hiç düþünmeden cevap verdi:
-Benim etimin kemiðimin babasý Ali Rýza Efendi, duygularýmýn babasý Namýk Kemal, düþüncelerimin babasý Ziya Gökalp’tir….” 11

Ancak Cumhuriyet’in kurucularý ” ulusçuluk” fikrinde, Gökalp ile ayný görüþü paylaþsalar da bazý detaylarda mutabýk deðillerdir. Mesela hilâfet ve lâiklik konularýnda ayný þeyleri düþünmedikleri;

“….Niyazi Berkes, Erol Güngör, Taha Pars gibi akademisyenlere göre, Gökalp, Kemalizm’ den epey farklý görüþlere sahipti. Hatta Þevket Süreyya Aydemir’ e göre Gazi, Gökalp’ e soðuk davranmýþtý. Gökalp öyle bir Türkçüdür ki Hilmi Ziya Ülken onu,’Modernist Ýslamcýlar’baþlýðý altýnda inceler. Gökalp, hilafetin kaldýrýlmasýndan altý ay evvel Halk Fýrkasý için yazdýðý, ’Yeni Hayat’ broþüründe hilafeti savunur, fakat onun tarif ettiði hilafet, onun anladýðý lâikliðe uygundur. Gökalp, lâikliði ‘içtimai usul-i fýkýh’ dediði metodla, Ýslâm’ýn içinden üretir. Kemalizm’ inki ‘lâikleþtirme’ dir, Gökalp’ inki ‘lâikleþme’ dir. Devrim, evrim farký bir bakýma…” 12

Ziya Gökalp’in bu teorileri oluþtururken ve onun yamaklarý buna ilâveler yaparken, mutlak anlamda Osmanlý ile hesaplaþmalarýný gerektirecek bir aykýrý kimlik taþýmamalarý da mümkün deðildi. Bu kimlik de :

“…Þeyhülislâm da mason olacaktýr-Musa Kâzým Efendi gibi. En büyük mürþid sayýlan Ziya Gökalp mason olacaktýr.Ve Ziya Gökalp’ in yetiþtirmesi olarak kendisini takdim eden, Ýttihad ve Terakkî erkâný içinde görülen Tekin Alp, yani nâm-ý diðer Moiz Kohen daha sonra Cumhuriyet döneminde de ideologluðunu devam ettirecek ve Kemalizmin en önemli kitabýný o yazacaktýr…” 13

Gökalp’ in oluþturduðu düþünce sisteminde temel faktör, marazi bir Osmanlý fobisidir. Bütün sistemini bunun üzerine kurmuþtur. Osmanlý’ nýn medeniyetini, edebiyatýný, sanatýný, dilini ve mûsýkîsini küçümsemiþtir, Arap-Fars medeniyetlerinin devamý saymýþtý. Tabii ki yanýlmýþtýr.

“…’yabancý’ tesirlerden arýnmak, ’öz’ e yani tesavvur edilen Anadolu’ ya dönmek, milliyetçi Cumhuriyet projesinin en temel temalarýndan biridir. Nitekim millî-devletin düþünürü Ziya Gökâlp ‘Türklük, kozmopolitlik’e karþý Ýslâmiyet ve Osmanlýlýðýn hakikî istinat yeridir’ diye yazarak, Cumhuriyet ideolojisini milliyetçi, anti-kozmopolit bazda temellendirmiþtir…” 14

Bazýlarý, Ziya Gökalp’ in kurduðu bu düþünce sistemiyle ; ”…Türk kültürünü yüzyýllardan beri süren Doðu’ nun skolastik ve teokratik baskýsýndan kurtarýp, Batý’ ya yöneltmek amacý güttüðü… ” nü iddia etseler de bir asýrlýk uygulamalardan dörüyoruz ki, özellikle din ve kültür bahsinde bu yorumlarýn oldukça havada kaldýðý ayrý bir gerçektir. 15

“…bir Osmanlý fikrine karþý çýkan Ziya Gökâlp’ ti. Fransýz sosyologlarýndan derinden etkilenmiþ olan Ziya Gökalp, onlarýn esaslarý üzerinde ,Türklüðün konumuyla ilgili kendi yorumunu geliþtirdi…Türk milleti uzun zaman önce , dünyanýn en geliþmiþ medeniyeti olan Fars-Arap, ya da Ýslâm medeniyetini benimsemiþti; þimdi ise medeniyetin temel karakterini deðiþtirmeden, Garp Medeniyetine yönelip, onu benimseyebilirdi. Gerçekte, millî yaþam ancak en geliþmiþ medeniyet aracýlýðýyla ifade edilebilirdi; ve kendine özgü bir halk kültürüne sahip bir millet olmadýkça, Batý medeniyetini benimsemek mümkün olmazdý…” 16

Osmanlý’ yla beraber Ýslâmiyet’ in mevcut uygulamasýndan da oldukça rahatsýzdýr Gökalp. Bir dünya dini olan ve temelde Arapça ile anlatýlan ve ibadet edilen Ýslâmiyet’ ten de oldukça rahatsýzdýr. Bütün bu rahatsýzlýklarýný ve buna karþý ne yapýlmasý gerektiði konusunda kendisine söz hakkýný Cumhuriyet’ in ilân edilmesiyle bulur. Ayný sene kaleme alýp yayýnladýðý “TÜRKÇÜLÜÐÜN ESASLARI” âdeta, yeni rejimin “âmentü” sü olur.
Bundan sonra Cumhuriyet’ in Din, Dil, Hukuk, Eðitim v.d. devrimlerine esas teþkil eden fikirlerin ana ekseninde, bazen de bütün detaylarýnda Gökalp’ in etkisi açýk bir þekilde görülür. “ Lâiklik,Türkçe Kuran,Türkçe Ezan,Türkçe ibadet “ gibi kavramlara yüklediði anlamlar ile Mustafa Kemâl’ in bu konulardaki görüþleri bire bir örtüþmektedir.
Ziya Gökâlp Osmanlý ile ilgili analizlerinde , Türk toplumunun yeryüzündeki diðer akrabalarý ile farklýlýklarýný hiç göz önüne almamýþ, baþta dini, geleneksel deðerleri ve bulunduðu coðrafyaya hep at gözlüðü ile bakmýþ ve tabiî ki yanýlmýþtýr.

“…Gökâlp Türk harsý ile Osmanlý Medeniyeti’ ni birbirinden ayýrmaya çalýþýrken, Ýslâm dini ve Osmanlý Ýmparatorluðu’ nun, Türklüðün bünyesi, vicdan ve harsý (medeniyeti) üzerinde yaptýðý köklü deðiþmeleri unutmuþ görünür. Meselâ bir Yakut Türk’ ü ile Anadolu Türk’ ü arasýndaki hars farkýný düþünmek lâzýmdýr. Gökâlp gerçi bu farký görmüþtür ama, Anadolu Türk’ ünü öteki ‘soydaþ’l arýndan ayýran sebepler arasýnda, kudretli, egemen bir Ýmparatorluðun etkilerini söylemek istememiþtir…” 17

Son tahlilde, Gökâlp’i :
“…Cumhuriyet’ i yüceltmenin yolunun, Osmanlý’ yý aþaðýlamaktan geçtiðine iman edercesine inananlarýn fikri önderi konumundaki isimlerimden biri…” olarak deðerlendirmemiz de herhalde yanlýþ olmayacaktýr. 18

Bundan sonraki yazýmýzda inþaAllah, Gökalp’ in bir Cumhuriyet ideologu olarak , adeta kerameti kendinden menkul bir “Müzikolog” muþcasýna ürettiði uçuk, Türk Müziði Ütopyasý üzerine bir þeyler söylemek istiyoruz.


Salih Zeki Çavdaroðlu – 8 Mayýs 2020

D Ý P N O T L A R :

1 Kemal H. KARPAT,”Ýslâmýn Siyasallaþmasý”, Ýstanbul Bilgi Üniversitesi Yayýnlarý, Ýstanbul, 2001, 2.basým, s. 693

2 Kemal H.KARPAT,”a.g.e”, s.694

3 Ýbrahim KALIN, Akýl ve Erdem, -Türkiye’ nin Toplumsal Muhayyilesi-, Küre Yayýnlarý, Ýstanbul, Beþinci Basým, Mayýs 2016, s.35
4 Murat BELGE,”Korporatizm”, Radikal, 18 Nisan 2004
5 Hilmi YAVUZ, ”Modernleþme: Parça mý, Bütün mü? Batýlýlaþma: Simge mi, Kavram mý?”, Modernleþme ve Batýcýlýk, Ýletiþim Yayýnlarý, Ýstanbul, 2002, c.3, s.214

6 Reha Oðuz TÜRKKAN, ”M. K. Atatürk’ ün Üzerindeki Tesirleri ” Yeni Türkiye 23-24, Eylül-Aralýk, 1998, s.700

7 Yusuf KERÝMOÐLU, ”Kelimeler Kavramlar”, Ýnkýlâb Kitabevi, Ýstanbul,s. 21

8 Halil AÇIKGÖZ, ”Cemil Meriç Ýle Sohbetler”, Seyran Yayýnlarý, Ýstanbul, 1993, s.163

9 Bayram Bilge TOKEL,”Baðýmýza Gazel Düþtü”, Akçay Yayýnlarý, Ankara, 2002, s.186

10 Kemal H.KARPAT, ”Türk Demokrasi Tarihi”, Afa Yayýncýlýk, Ýstanbul,1996, s.62

11 Sýrrý Yüksel CEBECÝ, ”Ünlü Türkçü Gökalp’in Beyninde Kurþun Vardý”, Tercüman Gazetesi, 25 Ekim 2004

12 Taha AKYOL, ”Ölümünün 80. Yýlýnda Ziya Gökalp”, Milliyet Gazetesi, 25 Ekim 2004

13 Hüseyin HATEMÝ, ”Devrimler, Devlet Terörü ile Gerçekleþtirildi” Aydýnlar Konuþuyor, Yeni Asya Yayýnlarýn, Ýstanbul,1995, s.18

14 Nilüfer GÖLE,”Batý Dýþý Modernlik:Kavram Üzerine”,Modern Türkiyede Siyasi Düþünce”, Ýletiþim Yayýnlarý, Ýstanbul, 2002, c.3, s.62

15 Cevdet PERÝN,”Atatürk ve Kültür Devrimi”, Ýnkýlap ve Aka Kitabevleri, Ýstanbul, 1981,s.53

16 Marshall G.S.HODGSON,”Ýslâm’ ýn Serüveni”, Ýz Yayýncýlýk, Ýstanbul, 1995, s.275

17 Ahmet KABAKLI,”Ziya Gökâlp” Kültür ve San’at, Boðaziçi Yayýnlarý, Ýstanbul, 1980, s.107

18 Bayram Bilge TOKEL, “ a.g.e. ,s.22


https://wordpress.com/post/ferahnak.wordpress.com/471