ï¿½zEdebiyat - Nï¿½khet Everi - Mardin'de Bir Akï¿½amï¿½stï¿½

Cercis Murat Konaðý’ndan, Kasýmiye Medresesi’nden, Postane’den, Zinciriye Medresesi’nden, Þehidiye Camii Medresesi’nin tepesinden, Marangozlar kahvehanesinden ya da baþka bir yerden… Akþamýn Mezopotamya ovasýnýn üstüne iniþini seyredin. Güneþin, kýzýla boyadýðý taþ evlerin üzerinden size veda edip yerini geceye býrakýþýný mutlaka bir yerlerden yakalayýn. Çünkü Suriye yönünden dalga dalga gelen ve her geçen dakika koyulaþan o mavi renk, Mezopotamya ovasýný biraz sonra koskoca bir denize çevirecek. Mardin’in evleri karanlýkta kalacak ve kalenin aydýnlatýlmasýyla þehir, usta bir kuyumcunun elinden çýkmýþ koca bir tek taþ pýrlanta yüzüðe benzeyecek.
Bu manzarayý seyrederken insanýn aklýndan, dünyanýn hiçbir yerinin Anadolu gibi renkli bir tarihe sahip olamayacaðý geçiyor. Hangi topraklar bu kadar kültüre beþik olmuþ, anavatan olmuþ, köprü olmuþ? Þehrin inanýlmaz bir çekiciliði var. Bunu, Ý.Ö. 8000’den günümüze uzanan kültürler resmi geçidine borçlu. Um-Dabagiye, Hassuna, Samara ve Halaf kültürlerinden, Uruk, Hurri, Akad, Hitit, Mitanni, Asur, Arami, Med’lere; Persler, Büyük Ýskender, Selevkoslar, Abgarlar, Ermeniler, Romalýlardan, Sasaniler, Bizans’a; Artuklulardan Ýlhanlý-Moðol, Karakoyunlu, Akkoyunlulara; Osmanlýdan günümüz Cumhuriyet Türkiye’sine bir resmi geçit…
Kentin bu tarihi ve kültürel dokusu, onu dinler tarihi açýsýndan da önemli kýlýyor. Özellikle Süryanilerin Ý.S. 38 yýlýnda Ýsa dinini kabul ettikleri “Ýnananlar Daðý” ya da “Köleler Daðý” anlamýna gelen Tur Abdin’in, Mardin-Midyat Eþiði diye adlandýrýlan bu bölgede olmasý.
Mardin’i gezerken uyum içinde bir potada eriyen bu renkler, tek tek ortaya çýkýp birbirinden ayrýlarak tüm ihtiþamýyla kendini göstermeyi biliyor. Çarþý, han, kervansaraylar, cami ve mescitler, külliyeler, medreseler, zaviye ve türbeler, hamamlar, eski ve yeni kiliseler, manastýrlar, okullar, köþkler, kasýrlar ve þehrin en dikkat çeken, onu diðerlerinden ayýran en büyük özelliði olan taþ iþçiliði ve bunun sonucunda ortaya çýkan konut mimarisi…

Renkli labirent

Mardin’i gezerken içinizde oldukça büyük bir heyecan yaratacak yer hiç þüphesiz çarþýsý olacaktýr. Mardin çarþýsýnýn þehrin ana caddesini de içine alan kendine özgü labirent planý içinde kaybolma keyfini kendinizden esirgemeyin. Çarþýya Cumhuriyet Meydaný tarafýndan girdiðinizde Güneydoðu Anadolu kentlerinde görmeye pek alýþýk olmadýðýnýz bir manzarayla karþýlaþacaksýnýz. Rengarenk, çeþit çeþit sebzeler... Ama bu manzara size lokantalarda Ege yemeklerine benzer tatlarla karþýlaþacaðýnýzý düþündürmesin. Mardin mutfaðýnýn kendine has özellikleri onu diðer Güneydoðu Anadolu mutfaklarýndan da ayýrýyor. Baharat zengini bu mutfakta neler yok ki!.. Tarçýnlý patlýcanlý pilav, nar ekþili salata, kaburga dolmasý, cevizli yeþil zeytin salatasý, iþkembe dolmasý, zencefilli limonata, haþlanmýþ ve kýzartýlmýþ içli köfte, peynirli helva, kakuleli kahve... Sonra kumaþçýlar, bakýrcýlar, leblebiciler, kuyumcular, gümüþçüler, terziler, ayakkabý tamircileri, marangozlar, kalaycýlar, baharatçýlar, kahveciler, tütüncüler, çaycýlar, antikacýlar, semercilere rastlayacaksýnýz çarþýda.
Semercilik hala yaþýyor. Bunun nedeni þehrin mimari dokusunun özelliði olan dar ve yokuþlu sokaklarý ve tek ulaþým aracý olan eþekler, katýrlar, atlar. Çarþýnýn daracýk sokaklarýnda, týpký þehrin sokaklarýnda ve abbaralarýnda olduðu gibi eþekler çýkacak karþýnýza, genelde boz ya da beyaz. Kenara çekilip yol vermeniz yetmeyebilir, dikkatli olun! Bir rodeocu gibi eþeðin üstüne kurulmuþ çocuklar o kadar hýzlý koþturuyorlar ki eþekleri, genelde kendinizi bir dükkana girip koruyabiliyorsunuz. Fotoðraf çekmek isterseniz hiç istisnasýz herkes eþeðini durdurup poz veriyor.
Mardin’de, Güneydoðu’ya has eþarplarýn, puþilerin, Suriye’den getirilen kumaþlarýn büyüsüne kapýlýp alýþveriþe baþlayacak, fiyatlar karþýsýnda pazarlýk bile etmeyi aklýnýza getirmeyeceksiniz. Ýnsanlar sevecen, iyi niyetli. Bakýþlarýnýzý kime çevirirseniz bir gülümsemeyle karþýlaþýyorsunuz. Selamýnýzý alan esnaf, hemen dükkana davet ediyor yabancý konuklarý. Sohbetlerin tadýna doyulmuyor. Konu hep ayný: Mardin ve Mardinli olmak.

Kakuleli mýrra

Her köþede bir terzi görüyorsunuz; erkek terzileri, kadýn terzileri… Kadýnlar kýyafetlerini terzilere diktiriyorlar. Birkaç saat içinde çarþýda gördüðünüz o kadife ya da doðal kumaþlardan ummadýðýnýz güzellikte, tahmin edemeyeceðiniz modellerde kýyafetler çýkýyor. Neden bu kadar çok terzi olduðu sorulduðunda, hepsi aðýz birliði etmiþ gibi “Biz kafadan ölçü alýp dikeriz, siz Istanbul’da kalýptan” diyorlar.
Eski bir berber dükkanýnýn önünden geçip bir baharat dükkanýnýn önünde buluyorum kendimi. Ýçerideki her detay çarpýyor insaný. “Osmanlý Baharat” adlý dükkanýn sahibi Gültekin Bey sabýrla her soruya yanýt veriyor. Raflardaki baharat çekmecilerinin üzerindeki etiketlerde manilerle ne iþe yaradýklarý anlatýlmýþ. Sadece Mardin’e has, damarlarý açan, karaciðer ve kandaki hastalýklarý temizleyen, saradan felce, þeker hastalýðýndan sarýlýða ve pek çok baþka derde deva ‘küþut’ otundan alýyorum.
Çarþýdaki ayakkabý tamircileri artýk büyük þehirlerde göremeyeceðimiz bir resim çýkartýyorlar ortaya. Çarþýnýn dýþýna çýkýp kuyumcu dükkanlarýna göz gezdiriyorum. Ýki Ermeni Katolik aile kalmýþ Mardin’de. Onlar da birbirleriyle akraba. Bu ailelerden Mansur Uðurel kuyumcu. Malum kuyumculuk sanatýnda kakma, mýhlama ve sadekarlýk Ermenilere hastýr. Eskiden telkari ustasýymýþ, þimdi yapmýyor artýk. Mardin’de kuyumcularda bulacaðýnýz altýn 22, 21 ve 14 ayar. Osmanlý baðlantýsý nedeniyle kuyumculuðun yaygýnlaþtýðý Halep, Þam ve Musul’dan geliyor mallar. Ýnsanlarýn tembelliði ve devletin de el emeðini desteklememesi nedeniyle bu iþin ölmeye yattýðýný söylüyor Mansur Usta. Sohbet esnasýnda ikram edilen Mardin’e has kakuleli ‘mýrra’nýn tadýný baþka hiçbir yerde bulmak mümkün deðil. Artýk kakulesiz kahve içemeyeceðimi anlýyorum.
Biraz ileride bir sabuncu dükkaný dikkat çekiyor. Yabani fýstýk yaðý (býtým) ve menengiç (kezvan) denen iki tür sabun var. Mardin Lokmanhekim Sabunu denen ve topraða bile zarar vermeyen bu doðal sabunlar, saça ve cilde çok faydalýymýþ. Sahipleri þimdilerde, Japonya’dan gelen kimya mühendislerine doðallýðýný onaylattýrdýklarý sabunlarýnýn patent tescil iþleriyle uðraþýyorlar.

Corç Usta

Mardin’deki tek telkari ustasý olan Süryani Corç Usta, bugüne kadar içtiðim en güzel çayý ikram ediyor. Telkari, eritilerek farklý kalýnlýkta çekilmiþ teller haline getirilen madenin iþlenmesi zenaati. Bu yöreye has olmasý onu daha da deðerli kýlýyor. Mardin gümüþ telkari iþleriyle dolu dükkanlardan geçilmiyor. Alýcýsý çok. Ama 40 senedir bu iþi yapan 46 yaþýndaki Corç Usta dýþýnda üreten de yok. Yanýnda, ikisi haricinde hepsi Müslüman on kiþi çalýþtýrýyor. Ýki oðlu da canla baþla ve sevgiyle çalýþýyorlar minicik atölyede. Ýþini onlara devredecek. Telkari yorucu, stresli ve sabýr gerektiren bir iþ. “Bu iþi yapmak için hem aþýðý, hem muhtacý olacaksýn” diyor Corç Usta, “Sýrf para kazanmak için yürütemezsin!” Benimle konuþurken bir yandan da modelini kendisinin yaptýðý saç tokalarýný üretiyor. Corç usta modelleri gece rüyasýnda görürmüþ, sabahýn beþinde bilemedin altýsýnda atölyeye gelir bunlarý çýkartýrmýþ. “Eskiye nazaran talep çok ama usta yok ki eleman yetiþsin” diyor. Midyat’taki 80-90 ustadan da iki-üç tanesi kalmýþ.
Mardin çarþýsýndan Marangozlar kahvehanesine uðramadan çýkmak olmaz. Mardin’in en otantik mekanlarýndan biri. Mardin’de mutlaka kahve kültürünü yaþamak ve mýrra adý verilen yöreye has kahveyi içmek gerek. Marangozlar kahvehanesine giderken bakýrcýlarýn ve antikacýlarýn önünden geçiliyor. Bakýr kaplar, testiler, mýrra cezveleri… Antikacýlarda güzel eski Mardin’e has el iþi kaplar…

Çöpçüler ve eþekleri

Kentin topoðrafyasýyla bütünleþen mimari yapýsý hayranlýk verici. Kimsenin evinin kimsenin güneþini ve havasýný kesmediði bir mimari. Evlerin teraslarýnda, üzerinde yaþam sürülen tahtlar; sýcak yaz gecelerinde akreplere, böceklere karþý bir koruma. Yemek yenilen ve yatýlan mekanlar bu tahtlar. Her evin terasýnda var. Evlerin dýþ cepheleri enteresan taþ iþçiliði örnekleriyle dolu. Taþ iþçiliði de bu yöreye has. En görkemli biçimiyle Mardin ve Midyat’ta karþýmýza çýkýyor. Bu zenaatýn en güzel örnekleri çoðunlukla Ermeni mimarlarýn ve bazý Müslüman mimarlarýn elinden çýkma yapýlar.
Mardin’in dar sokaklarý ve abbaralarý da þehrin en etkileyici mekanlarý. Buralarda dolaþýrken günün deðiþik saatlerinde çöpçülere rastlarsýnýz. Yanlarýnda bir veya iki eþek bulunur. Bu eþekler o çöpçülere zimmetlidir ve belli bir zaman sonra da belediyeden emekli olurlar. Bir eþeðin ancak geçebildiði bu daracýk sokak ve abbaralarda çöpler bu eþeklerle toplanýr. Yol vermek için kenara çekilip “Kolay gelsin” dediðiniz, beline kýrmýzý puþi (aða puþisi derler Mardin’de) baðlamýþ bir çöpçüden alacaðýnýz cevap: “Baþým gözüm üstüne!” Selamýnýzý alan herkesin aðzýnda bu cevap. Mardin insanýna has bir zariflik bu. Mardinliler de hem þehirlerinin hem de insanlarýnýn güzelliðinin farkýnda ki, yabancý olduðunu anladýklarý herkese sorduklarý ilk soru: “Mardin’i beðendiniz mi?” Ýkinci soru ise: “Ýnsanlarýmýzý sevdiniz mi?” Bu sorulara “Hayýr” cevabýný vermek zaten mümkün deðil. Bu cevabýn devamýnda sohbetin konusu þehrin sorunlarý…
Genelde Ýslam kentleri cami çarþý ekseninde kurulur. Mardin’i diðer Ýslam kentlerinden ayýran özellik ise mahalle yapýsýný ve þehir eksenini su kuyu ve pýnarlarýnýn belirlemesi. Coðrafyacýlarýn Mardin-Midyat Eþiði dedikleri bu bölge Türkiye’nin en kurak yeri ve sarnýçlar diyarý. Uygun sulama yok, su kýsýtlý. Eskiden 30 metrede ulaþýlan suya bugün pek çok yerde 120 metre civarýnda ulaþýlabiliyor. Þehrin su problemi oldukça büyük. Gece ve gündüz sadece belli saatlerde verilebiliyor su. Aslýnda su problemi kendini bölgenin farklý yerlerinde de gösteriyor.
Mardin’in sorunlarý bu kadarla sýnýrlý deðil. Þehre yönelik sanayi yatýrýmlarý yetersiz. Onlar da tekstil aðýrlýklý. Bu nedenle, Mardin Diyarbakýr yolunda sadece üzüm baðlarý deðil, pamuk tarlalarý da görüyorsunuz artýk.
Kent çarþýsý, mahalle aralarý, Mardinlilerin doyumsuz sohbeti, çaylar, mýrralar derken, akþam iniyor Mardin’in üzerine yine, güzel taþ evler kýzýla boyanýyor. Cercis Murat Konaðý’nýn terasýna oturup Mezopotamya ovasýna bakýyorum. Yavaþ yavaþ hava kararýyor, mavi renk dalga dalga koyulaþarak üzerime doðru geliyor. Akþam yerini geceye býrakýrken ova denize dönüþüyor.

Görmeden dönmeyin!

·        Mardin’e yolunuz düþerse, mutlaka Süryani kültürünün bir parçasý olan, dini motiflerin kilise perdelerine ve evlerin konuk odalarýna nakþedildiði baský ve boyama sanatýnýn son temsilcisi, 85 yaþýndaki Nasra Teyzeyi de ziyaret edin.

·        Kentte görülecek çok yer var. Ermeni mimar Lole’nin eseri 19 yy yapýsý eski bir Ermeni ailenin konaðý olan bugünkü postane binasý; Artuklu eserlerinden Ulu Cami; Þehidiye Camii Medresesi; týp, felsefe, astronomi derslerinin verildiði ama din eðitimi verilmeyen Kasýmiye Medresesi; Gazipaþa Ýlköðretim Okulu; týp, felsefe ve astronomi dýþýnda din eðitimi de verilen Zinciriye (Ýsabey) Medresesi gibi pek çok görkemli yapýnýn yaný sýra Mardin Metropolitlik Kilisesi durumundaki Kýrklar Kilisesi ve eski bir tapýnaðýn üzerine kurulmuþ Deyrülzafaran manastýrý þehrin önemli yapýlarý. Bu kilise ve manastýrdaki taþ iþçiliði ve iç mekan çalýþmalarýna hayran kalacaksýnýz.

·        Mardin’in içinde mutlaka görülmesi gereken yerlerden biri de Erdoba evleri. Otel olan bu konak son derece güzel restore edilmiþ.

·        Bir diðeri Cercis Murat Konaðý. Ebru Baybara Dökmen’in iþlettiði bu konakta ayný zamanda Mardin mutfaðýnýn en güzel yemeklerinin sunulduðu bir restoran da var.

·        Mardin’in civarý da son derece önemli ve güzel. Midyat, Kýzýltepe, Nusaybin, Savur, Dara gibi yerleri ziyaret etmeden Mardin’den gitmeyin. Midyat’ýn taþ iþçiliðini yerinde görün, atölyeleri gezin. Midyat’ýn çarþýsý, Devlet Konukevi ve civar köyleri görülmeye deðer yerler. Özellikle Barýþtepe (Salah) Köyü Mor Yakup Manastýrý, Anýtlý (Hah) Köyü Meryemana Kilisesi ve Süryani Kadim cemaatinin en büyük ve en ünlü yapýlarýndan biri olan Deyrulumur Manastýrýný ziyaret etmeniz þart.

·        Diðer adý Anastasiopolis olan Dara harabelerinde kilise, saray, çarþý, zindanlar, tophane ve su bendi görülebilecekler arasýnda. En görkemli yapý da yeraltýnda bulunan Dara zindanlarý.

·        Savur’a yolunuz düþerse, kapýsýnda ‘Allah nasip etti bana bu evi yapmayý, bundan sonra kime nasip olursa ona ve çocuklarýna ömür boyu mutluluklar’ yazan Ahmet Öztürk evini gezin. Konukseverlikleri karþýsýnda þaþýrýp kalacaksýnýz.

Mutlaka Kýllýt köyü’nü, köydeki kilise ve mezarlarý da görmek gerek. Þimdilerde terk edilmiþ olan köyde birkaç aile yaþýyor. Kiliseleri ve mezarlarýn taþ iþçiliði ve çeþitlilik þaþýrtýcý boyutlarda.