(Külekli þeherin sirlerinden)

1. Düþünce

... Penceremin önüne demir barmaqlýqlar perçimlenib. Bahalý iþdi, butalý naxýþý var. Sarmaþýqlarýn ve iyneli þamlarýn yaþýllýðý qýþý da burdan eskik olmur. Külek qalxdýmý, bir küçe yuxarýda ve bir küçe aþaðýda toz-dumaný canýna çekesi bir yaþýllýq yoxdu, bozluqdu...
...Penceremin tir-divarýma perçimlendiyi bu yer bozluðun yalýna yatmýþ bir kalafalýqdý. Bað-baðatdý deyirsen: çinar tutla yanaþý... kimin üreyinden ne keçib, torpaða oturdub; sarmaþýqlar ve hemiþeyaþýl aðaclar boy verib gedir. Köhne qebristanlýq yeridi, torpaðý güclüdü. Düzenleyibler ve yurd salýblar. Ýndi, bir neçe alçaqtavanlý beþmertebenin cemine "Akademqorod" deyirik...
Demir çerçivelerin sayý durmadan artýr; son çeþniler aðac yarpaqlarý kimidi. Að renglenir ve yerine oturdulur. Bu sayaq demir yarpaqlar þeherin boz yerlerine de yayýlýr - ele heey pencereler önüne düzülür...
Herden barmaqlýqlarçün yer geneltmek qaçýlmaz olur; sarmaþýqlar ve illerden qalan üzüm taðlarý bir þey tikmeye engel olanda doðranýr. Budaqlar kesilmeli olur...
* * *
Penceremin demir barmaqlýðý arxasýnda oturub düþünürem: paltar ipini asmaqçün üzbeüzdeki tut budaðýný harasýndan kesim...

2. Qadýn ve tüstü

...Penceresi üfüqe baxýr. Bir az önce müdam serili qalan yataðýnda çapalayýrdý. Her þeyi lenetleyib söyürdü. Ve þervaxtýný ötürüb evden çýxmalýydý. Vurnuxurdu, pencereye geldi. Gün uzandýqca Güneþin gec batmaðýndan xeberi yoxmuþ: "sen bu qancýða bax, ay Allah!" - qýþqýrmaq istedi ve eli çatsaydý (elini demir baramaqlýðýn arasýndan uzatdý da) üzbeüzdeki beþmertebenin penceresinden uzun qovaðýn baþýna kül sepeleyen kök qadýnýn cýrýmýný çekerdi. Kültöken de iþini bilirmiþ: iri döþlerini balkonun sürahýsýna sermeleyib o yan-bu yana boylandý, vedredeki külü aðacýn üstüne enderen kimi içeri dürtüldü. Qovaðýn üstüne ve beþmertebenin damýnda qýrýlan üfüqe qaraqýrmýzý qürub rengi çilenmiþdi... Kül aðacýn gövdesine, ordan da budaqlarýna sepelendi, bir az da külek daðýtdý; üfüq kül rengine qarýþdý. Kültökeni çox qelizce söydü, soyumadý. Bir de berkden söydü ve yerden memeþlerine baxan kiþileri vecine almadý: bir az ireli yayxandý - üreyi sýxýlýrdý. Ýçi atlanýrdý. Her atlandýðýný duyanda pencereden çöle yayxanýr, alnýný demir butalara söykeyir: baþýný bir neçe kere o yan-bu yana fýrladýr, saçlarý da buna uyðun daðýlýr-sepelenir, külek saçlarýný alýr ve demir çerçivelerin üstüne atýr... guya heç kesi vecine almýr. Özü: "Varmý sonu, yoxmu, ay Allah" deyir, kiriþgelenmeyin içinde üzülürdü... Pencereden aralý zibillik yatýrýmlanýb. Axþamçaðýnýn sessizliyinde o zibilliye od vurmuþdular. Yarpaqlar, kesilen budaqlar salafan kiselerle bir yerde yanýr ve biryaný çürük vedrenin içinden göy tüstü boy verib göye çekilirdi. Özü: "Bu tüstü de ürekçekendi: bütün cezalar teki onun da iyi gelir, rengi var. Hamsý yuxarýnýn boþluðunda itib gedesidi." Siqaret dadýna çatdý: içini yene qaraöskürek tutdu; bu defe de belðemini pencereden heyete tüpürdü. Dünen belðemi bu defekinden çoxuydu: "Azalýr haa!". Bir de siqaretini að, eyrimçe barmaqlarýnýn arasýnda sýxdý, dodaqlarýna yeridib sümürdü. Göy tüstü, sonra ciyerlerinde gezib gelen að tüstü pencereden göye sovulub itdi...
...Erte, Güneþin qalxdýðýný gördü ve günahabenzer hergünkü aðrýsýný tezeden çekdi. Bu defe aðrý þiriniydi: her þey unudulur! Ve pencereden o terefe görünen ne varsa - yerli-göylü -, lenetledi. Guya dünen ölmek isteyirdi, belke bu gün de þer qarýþanda ölmek isteyecek, sabah da. Ve sabah da boylanýb kültöken arvadý söyecek, baþýný yene qayðýsýz o yan-bu yana atladacaq ve... axýr ki, özünü asmaða, ya da derman içib ölmeye gedecek. Özü: "Bes neden, ölmedim?!" Bu defe küllü aðacýn arxasýndan qalxan qancýx Güneþin doðmaðý saxladý. O da bir cür heyasýzdý! Ne vaxtsa o da dünenki tüstü kimi ustufca, semirsiz sonsuzluða çekilecek. Onun neler çekdiyini tüstülerin itib getdiyi o sonsuzluqlar bilecek ve deyerini verecek...
* * *
Ve her þeyi unutmaq, üstünün his-pasýný yumaq, belðemini tüpürmek üçün - isti suda içi yumþalýr - çimmeye getdi... Su bulanlýq geldi... Bir az gözlemeli oldu. Pencereye qayýtdý, tezeden çerçivelere teref gerildi...

3. Yýxýlanda balta çalýnan

... Dönelgesi öten ilden döndü. Qarýyýb-qaxsýdý. Ta kimlerinse-nelerinse yardýmýna ehtiyacý qalmadý. Az qala oxalanýb tökülen canýnýn harayýna özü de, yanýnda qalanlar da göz yetirmediler. Donub durdu: elebil iyne udub oturmuþdu, qürur tuturdu. O baþqa söz ki baþardýmý, Yer üzünün ber-bereketinden doydumu? Yaxud, Ona çatajaq Tanrý payýný neler, kimler qamarladý, etraf doludu axý! Yainki, O bir güc sahibiydimi ki, etrafýndakýlarý söysün, döysün, baþa qapaz vurub elden qamarlasýn. Ona qarþý çýxanlarý dalda qoysun: kök-kömecinin sayýndan, edasýndan Yer-Göye sýðýþmasýn, terpenende Yer titresin... Ele olmadý. Onun baþýna dördüncü mertebede yaþayan arvad kül eledi: o qadýn her hefte... O, durmadan uzandýqca uzandý. Boyu endazeni ötdü. Düzdü, etrafdakýlar dünen de söz düþende dediler ki, O baþqalarýna ziyan vurmadan yaþadý. Dediler ki, bizde her þey beledi, gerek Onun qedrini bileydik-filan. O ise durmadan boya verdi; bir az aðlý baþýnda olsaydý, baþqa cür de boy vere bilerdi. Amma boy vermek Onun cinsinden, zatýndan gelen þeydi. Elemedi de bunu, ede bilmedi. Hele sað vaxtýnda - ele yýxýlýb ölen günü de - boyuna baxýb gözüqaralanlar, en çox da arvadlar ona aðýz büzüb qarðýþ elediler ki, bu boy-buxunla hara gedeceksen, bu qol-budaðýn ki var ha, ne qeder olar, camaatý yýðýb cana: biri ordan, biri burdan, baþlarýndan vurmasan dürtülerler ev-eþiyimize...
O yýxýldý: düzüne qalsa, öten ilden hay-hayý gedib vay-vayý qalmýþdý ve qol budaðý sözüne baxmýrdý. Ýllerce gövdesine dayaqlanýb onu soranlar bir ucdan daðýlýþýrdýlar. Göydengeden vaxtlarý dalda qaldý: ta yazý-yayý hamýnýn gözüne girirdi. Payýzý-qýþý da ötürdü; men deyirdim belke emele geldi... olmadý, gümaným puça çýxdý...
Sraðagünüydü, he sraðagün, bir qara yel Onu durduðu yerden neteer aþýrdýsa birinci mertebedeki arvadýn qýþqýrtýsý alemi penceremin üzbeüzündeki binanýn qarþýsýna yýðdý. O, duruþunu itirdi. Demir, çerçivenin üstüne serilib xýþ-xýþ eledi, þüþeler sýndý, Onun baþý pencereden içeri keçdi, sonra yene, orda da duruþunu saxlaya bilmeyib tarappýltýyla yere deydi ve asfalta serildi.
...Men Onun baþýna kül töken qadýný çoxdan tanýyýrdým: dördüncü mertebede olur, erinin "QAZ-24"-ü var. Binanýn qarþýsýndaký sarmaþýqlý baðçada her bazar ailelikce kabab çekirler. Pis adamlar deyil. Bextleri getirdi: arvadýn eri Onun qol-budaðýný baltalatdý, seliqeyle komalatdý ve baðçaya daþýtdý. Bu hadise de O üç gün yerde qalandan sonra baþ verdi. Onun kökü torpaqdan pýrtlayýb çýxmýþdý. Gövdesi birinci mertebedeki evin demir barmaqlýðýna iliþib qalmýþdý...
* * *
... Qýþda dördüncü mertebedekiler kababý balkonda çekirdiler ve çox vaxt da hemen menzilin qadýný külü göyden onun baþýna enderib özünü içeri dürtürdü...

4. Kepkalý

- Ýt oðlu it, maþýnýn qapýsýný sen sýndýrdýn, özün de pulunu ver.
- Özüvü hara geldi dürtürsen, qoyursan ki?! Qaçana-uçana aman vermirsen...
- Men seni kimi gedeleri fermada naxýra gönderirdim.
- Nöþ qoyub geldün bes naxýrývu...
- Sen burda kef çekende men gülle-boranýn altýndan arvad-uþaðý çýxardýrdým...
- Çýxartmýyeydün...
- Bu baltanýn yeri baþýyýn ortasýdý ha...
- Ýþ gör, kefe gelmemisen, "24"-ün qapýsýný düzeltdirmesey...
- Neçiye danýþdýn, çerenneme...
- Ýyirmiye.
- Be qapý?..
- Bilir dee fehlede pul yoxdu, uzaðý haqqýmýzý vermesün... prokuror adamdu...
- Bu da senin qazancýn. A bedbaxt oðlu, sen o maþýna cumanda ne iþe gedeceyini bilirsenmi, cumursan qliyentin üstüne, az qalýr minesen, belke seni baþ kesmeye aparer... Ala, feresetin var, götür sen baltala, men daþýyaram. Heç ömründe balta çalmýsan, a nufus. Bilirsenmi, baltaný nem aðaca neter vurmaq lazýmdý.
- Az danýþ, otur o yana... gele, zeherlen...
* * *
...kepkalý özü baltaynan iþlemeli oldu...
Çekmeyi bir il olar öyrenmiþdi, iþe xeyri var deye baþladý, dalý geldi... bur-budaðý ayrý, kötüyü ayrýca yýðdýlar, çýrpýný kabablýqçün baðçaya daþýdýlar, gövdeden yoðun tir düzeldi - baðçanýn qýraðýna sürüdüler üstünde oturdular, kepkalý seyrek, yaðlý saçlarýný geriye daradý, özü-özünü tumarladý ve kepkasýný yanýnda rahatladý. Özlerini güne döydüre-döydüre çekmeye giriþdiler...

5. Qýz qarýþqanýn heyasý

...Emekçi qýz qarýþqa atlý oðlan qarýþqayla üz-üze gelende hürkdü. Qýraða çekilib yol verdi, baþýný torpaða dikib onu görmürmüþ kimi ötürmek istedi. Atlý qarýþqa yan keçmedi, dayandý, özünü dikeldib þestle emekçiye baxdý, sürtüþmeye meyllendi, durdu. Sonra qabaq ayaðýynan sürtüþdü de; qýzbalaný dümeledi. Emekçi - xýrým-xýrda qýzcýðaz dombalað aþdý, astaca qýmzandý ve yerindece donub qaldý; elindeki yonca qýrýðýný buraxmadý. Atlýnýn gözü onun yonca çöpünde-zadýnda deyildi, iliþirdi, elece emekçi qýzcýðazý incitmekden xoþlanmýþdý. Birden de aralandý: emekçilerin yonca qýrýntýlarý daþýmaqdan tozluð uçurumuna dönderdikleri yolun düz ortasýnda paçaayýrma durdu. Ve sonu görünmeyen, düzenli qarýþqa sýrasý sel kimi yanlara çalxandý, qýraðýn toz bataðýnda çýrpýnýb öz yoluna girmeye güc verdi. "Atlý"nýn acýqvermesi keçmedi, qýzcýðaz çöpünü sinesine sýxýb bir az da büzüþdü. "Atlý" sýraný da, yolu da saymazyana tapdalayýb o taya adladý ve tez de geri boylandý. Çapýb getdi...
Qýz qarýþqa astaca, çoox astaca ve çox heyayla tozun içinde göyde qalan ayaqlarýna dayað axtardý. Duranda çýrpalanýb elemedi de. Çöpünden berkce yapýþdý ve sýraya düzlenib getdi...
* * *
... "Baxca"nýn samanlýðýnda iki-üç yonca baðlamasý daðýlýb: ne yýðýþdýrýrlar, ne de qoyunlar yeyir. Þeherin qoyunlarý nese çörekden xoþlanýr, özü de kiflisini istemezler...
Her axþamüstü qýzýmý "baxca"dan götürende qoyunlara çörek veririk, sonra da oturub qarýþqalara baxýrýq. "Baxca"da oðlanlar qýzlarý döyürler, ona göre de qýzým balaca qarýþqaya "qýz qarýþqa" deyir ve bu naðýlý da onunla birge uydururuq...
Her gün mehellemizden bir naðýl qururuq...

6. Qoca senzorun qarý

I.

Oðlan qoca senzorun dalýyca pillekenleri düþürdü; eslinde sürünürdü. Elini kirden qalaq tutmuþ tutacaqlarýn üstünde sürte-sürte sallanýrdý ve kinini udmuþdu. Senzorun qara paltosu, qara þlyapasý, esa yerine de iþlenen qara çetiri ona xoþ geldi. Hele beyaz "Nissan"ýn yanýna duranda oðlan qaçýb qapýný açmaqdan özünü zorla saxladý. Yaltaqlanmaq heç aðlýna da gelmirdi. Qaçmadý ona göreki senzor hele açarýný axtarýrdý... Belke de qesden dümelenirdi... Amma baþqa qoca senzorlar olsa - oðlanýn içinde sevgi cücerirdi - onu ötürmeye qoymazdýlar. Ya da dinmezce, sað ol da demeden sürüb gederdi. Belede bu qocanýn da dilinden kelme çýxýnca makqaþ gerekir. Amma pis kiþi deyil...
- Maþýnýnýza söz ola bilmez, temirlik iþi varsa, bacarýram...
- Dalni Vastokdan getirmiþem. Qar istesen, bir sefer ele... yayda qum, qýþda qar, özge heç ne bitmir. Bax orda, qar bitir. Bizim burnu fýrtýlýqlý gedeler - baþýný qaldýrýb baxanda oðlan burununu çekdi, sulanýrdý - dolublar ora... BAM tikirdiler, indi de yapon maþýnlarýynan meþðuldular... Sen oralarda olmamýsan? Hele Elbrusda, olmamýsan, orda da qar xarrýyýr ey, qurd düþür janýna...
- ...

II.

... Axþamüstü qapýný kesdirdi. Qoca senzorlar otaðýnda þahmat oynayýrdý. Oðlan stolüstü oyunlardan baþ çýxarmýrdý, bir az þaþki-filan oynamýþdý. Uþaqlýðýnda, onda da uduzurdu ve acýðýndan (o zaman daha çox uduzduðuna yox, sonbeþik qardaþýnýn oyun qaydalarýný bacarmaðýna paxýllýðý tuturdu) þahmatlý taxtaný qardaþýnýn baþýna çýrpýrdý. Bir ay sonra da kefi gelende sonbeþiye ya minnetçi düþür, ya da ona xox gelirdi: maraqlýsý sonbeþiyin oyun siyesetini öyrenmeyidi, oyun yox; her defe de uduzur ve tezeden taxtaný qardaþýný baþýna çýrpýr, bir müddet sonra tezeden oynamaqçün ona yalvarýrdý... Eslinde bu tarixçeni yazmýþdý... Qoca da yazýný kesib çýxartdý: dünen senzorlar otaðýnda qanqaraçýlýðý oldu, qezet de çýxmadý...
Qoca "LM" sümürürdü, arabir baþala barmaðýynan salafanýn içinden duzlu çubuqlardan çýxarýb xýrýldadýr, eyneyini sehmanlayýb oyuna giriþirdi. Qýrýmýndan görünürdü ki, uduzur. Oyundaþý idareye teze gelenlerdeniydi. Arxasýndaký siyirme þüþeli ref boþuydu, oðlan qabaqlar da oturub senzorlarý gözledikce þüþe siyirmelerin arasýna dürtülümüþ qehveyi rengli xýrdaca þekle baxýrdý. Ýndi de gözlemeli oldu ve ora baxdý... yene qehveyi ton... nese, ya iri siçan növüdü, ya da qoç þeklidi, kimse jurnaldan kesib. Oyun qutaranda qoca baþýný qaldýrýdý, oyundaþý nese onunla erkyana zarafat eledi, oðlan meqamý tutdu, bir az da söhbete baþlamaqçün refe yaxýnlaþdý, qocanýn çiyninden azca eyrilib þekile baxdý: hansýsa, deyesen kartofgülü yarpaðýnýn þekiliydi. Qoca da dönüb baxdý, sonra poeziyadan-filandan danýþdýlar, qoca ispanca da ela bilirmiþ...

III.

...Qar yaðýrdý, qoca qara paltosunun boynunu þlyapasýnacan qaldýrýmýþdý: bu onu cavan gösterirdi deye tez-tez paltosunun boynunu sehmanlayýrdý. Oðlan da onun arxasýnca, "stalinka" evin yarýqaranlýq pillekeniynen qalxýrdý. Qoca onun yazýsýný oxuyurdu. Birinci oxunuþda baþ çýxarmadý... barmaqlýq, qar, biclik, þahmat-zad... axþam olduðundan eve götürdü: beleke hökumete sataþýr deye. Bele yazýlar yaman artýrdý, nese esse, düþünceler-filan. Kesib götürmüþdü ki, bir de oxusun, belke icaze verdi, qadaða qoysa hay-küy qaldýrýrlar... Amma oðlanla dostlaþmýþdýlar. Evine de buraxdý, bir az kendçiliyi vardý, çox danýþanada az qala qovardý da onu, ötürdü amma. Bu gede çox iþ bacarýrmýþ: "Nissan"ý yaxþýca sazladý, yazýlarý da ipe-sapa yatýb, ta aqressiv þeyler getirmir. Lap getirse de senzuranýn adý qalýb... Yazýný oxuyurdu: "Qar yaðanda penceremin ( daha doðrusu, demir barmaqlýðýmýn ) arxasýna perçimlenib çöle baxýram. Arabir pencereni açýb burnum çerçiveye deyene qeder çenemi bayýra uzadýram ve þaxta üzümü kesen kimi örtülüb evde herlenir, yeniden qara baxýram. Külek qoymur qar öz iþinde ola. Qara aclýqdan baxýram ve qarýn aclýðýndan evde fýrlanýram, yene baxýr ve doymuram. Doymuram... Bereket yaðýr deyirler, qrip-filan bu qarla ötüþecek. Þeheri baþýna alan zibilliklerdeki ziyanlý heþeratlar donub ölecek ve bütün azarlar yan keçecek. Hele lap qar bir neçe gün yerde qalsa her belamýz ötüb keçecek... Qarý külek getirdi, külek yetirdi, külek de apardý. Külek qarý zorlayýr... " ..."Kremlyovskaya vodka" içirdiler. Oðlan içende çerenlemeye baþlayýrdý. Qoca sadece ya fikre gedib qulaq asýr, ya da maraqlý söhbet qulaðýna deyende, onu bir de tekrarladýr, ya azacýq mübahise edir, ya da oðlanýn üreyine deymesin deye, baþýný terepedir, tezeden huþa gedirdi...

IV.

... Senzorun sesi binanýn blokunu baþýna götürmüþdü:
- Köpeyoðlunun gedesi, sen ne bilirsen, külek nedi, sen ne bilirsen, þeher nedi...

dekabr