(Dörd qayanýn arasýndaký adamlardan)

Kotanýn hodaxlarý,
Qaymaqdý dodaqlarý.
Macgel itkin düþübdü,
Daðýlýb hodaxlarý.

(Nenemin bayatýlarýndan)

Onlarýn günü yoxuydu... Gün deyende, güzeran-zad yox; Güneþin bir qayanýn ucundan doðub o biri qayanýn arxasýna keçdiyi vaxt yadýma gelir.
...Bu adamlarýn dördü de Güneþi doyunca uda bilmirdi. Rütubet çöküntülü günler yaþanýr ve uzananda da ona göre uzanmaðýndaydý ki, Tutquçayýn Ter-tere qovuþduðu yerde bunlardan savayý iti de baðlasan, burda gecelemezdi. En birincisi ona göre ki, cini-filaný: bu suqovuþan yerde qayalara sarmanmýþ palýd, moruq, böyürtken kollarý gece-gündüz dinmezce öz sarmanmaqlarýnda, qayalarýn sinesinde yatmaqdaydýlar ve bu sükut içerisinde yalquzaqlýðýn tükürpeden sesleri - meselen, bir sal daþýn diyirlenib çayda þaqqýldamasý vardý...
Çaylar axmasaydý, burda öyreþmeli bir ses olmayacaqdý...
Mamýr basmýþ sýldýrýmlý, elçatmaz dörd qayanýn arasýnda o dörd neferden savayý bir kimse gecelemezdi ve yad adam ele rütubetdence baþýný götürüb qaçardý. Bu dörd adamýn hamýsý yel xestesiydi: sonra bilindi ki, hem de dölden kesilibler. Hamýsý, deyirdi, bu qayalarýn-zadýn rütubetine göre. Burda tunel deþilen illerde onlarýn erlik-arvadlýq vaxtlarý yetiþmiþdi. Getmediler, almadýlar...
Bura mehr saldýqlarýna göre kim onlara ne deyesiydi: dediler de, qoydular da, amma dölsüzlük ele bir þeydi ki; gerek isteyesen...
Beþinci de vardý. Bu adam onlarýn arasýna neyinse elinden... deyesen, teliqýrxýq bir sevgilisinin elinden qaçýb gelmiþdi. O, gündeliyinde yazýrdý: "...bir daha þoran torpaqlýq kimi qup-quru otlarýn rengine benzer sifetlere, gözlere baxmaq istemirem, burda lap dölden de kesilmeye razýyam; teki sakitlik, dinclik olsun. Teki taxtanýn sesi taxta, daþýn sesi daþ olsun... Gözlerin qapaðý, kipriklerin qýrpýmý orda gördüyüm kimi olmasýn... Men, Ýlahi, yalan gözlerden yorulmuþam..."
Beþinci adam da bu dörd adamýn sevgilerine sýðýnmalýydý. Yoxsa kimiydi ona yer veren: odun veren, od veren? Et veren. Onun düþünceleri, gündelikde yazdýqlarý ve deyerleri kimseni maraqlandýrmazdý. Hem de hele rütubete benzer soyuqca (hem de lezzetli!) sevgilere sýðýnmaq üçün neler keçilmeliydi?..
Rengi tuta bilmirdi: yeni ne rengdedi, bu görünenlernen duyulanlar ki, onlarý bir-birinden ayýrmaq imkansýzdý. Rütubetin rengi mamýrdýmý, yoxsa nemli qaya? Sonra bu rengi tutdu ve yalnýz bundan sonra özünü beþinci olmaq yerine qoydu... Neden, qoyun derisine bükülüb pavilyon küncünde yatan Alxaslý oðlaný sevmeyeydi? Onun sop-soyuq gözlerinin içine dik baxmaq; içini özüneserf dartýb-çýxarmaq; neleri var, onu bilmek gerekirdi... Dölsüzlükde çetin baþa gelir...

Ýsti göl günü

Uzunluðunu qollasaydým, iki men boydadý. Herdenbir söhbete baþladýmý, az qala iki qatlanýb düz gözlerimin içine tuþlanýrdý. Ve ele eyilirdi ki, deyirdin, bu teherini anasýnnan qopanda özüynen götürüb. Ona yaltaqlýq-filan kim deye bilerdi - heç kes. Onun bu eyilmekleri her deyende baþ vermirdi ki. Stolun üstüne kabab getirende de. Boþ damarýný tutmaq-zad söhbeti de boþ çýxasýydý. Özü, qadýnlar heç, bu rütubet ve kabab qoxulu pavilyona gelen kiþilerin hamýsýný gictofon bilirdi. Çox danýþdýqlarýna göre. Bu barede tekce mene demiþdi, birce kerem...
Üzüboz, ya da maðmun birisi olsaydý, yan keçerdin; deyerdin bu da üstüqanlý kababçýlar sýrasýndandý. Aðappað olurdu xalatý. "Být mojet" duxusunu hardan tapýrdýsa, üstünden eskik olmurdu. Dere yuxarý kendlerde çadýr yayýna gelen qýzlar ona irneþirdiler: bir neçesiynen belini boþaltmýþdý da. Belelerini Güneþe boyatan sarmaþýða oxþadýrdý; amma birisinin de adýný adam yanýnda tutmazdý...
Dörd qaya arasýnda külek-zad olmurdu. Qar deneleri de qayalarýn qara, dikbedik heykellere benzer cüssesine çathaçatda qorxututub yumaxlanýb axýr-tökülür, sýðallayýr, keçirdiler, sýðallayýr keçirdiler... Düþürdüler. Baþlarýný terpetseydi, bu qayalarý buxovlu-zencirli vehþi ata oxþadardýn. Durmuþdular ve bu duruþdaký meðrurluðu qardan, selden-sudan, partlayýþlardan sonra da heç ne terpetmirdi: Her qayanýn boynunun arxasýndaký otlu çemenliklerden ve quru mamýrlardan süzülüb gelen sýzqa axar azala-azala uçurumlarýna çatýrdý ve qaya da bu axýný canýna içe-içe sal ve þümþad yaxasýynan süzdürüb dibe yetmeye qoymurdu. Bu qayalarýn ikisini qayadýrmaþanlar keçe bilmezler; yapýþmaða yer gerekirdi. Qayanýn tepesine arxadan, en azý neçe arþýnlýq yol gedenden sonra çatmaq ve belinde istediyin qeder keflenmek, boþ þüþeleri aþaðý atýb sesini o biri qayanýn döþünde eþidende aðzuvu ayýrýb qalmaq, ya da þellenmek olardý. Bura gelenlerden tekce alpinistler, bir de bir-iki cavan rus-filan dolayýsýynan baþa çýxýrdý. Qalan kimse bele eylencelerden lezzet almaq istemirdi...
Qarlý günlerde o, pavilyonun odun peçiynen qýzan küncünde qoyun derisine bükülüb qývrýlardý. Qar yollarý basýrdý, müþteri-zad olmurdu. Kitab oxuyurdu. Ele vereqleyirdi, deyirdin, sehifeler ovulub töküldü. Bu dörd qaya arasýndaký suqovuþanda her gün tekrarlanan küylü meclisler onun da, aþýq Cemþidin de buz kimi baxýþlarý altýnda eriyib gedende geceleri Ay iþýðýna baþ vuran qayalar ve bir de qayalarýn baþýna teref sürünen odunpeçi tüstüleri qalýrdý...
Terter pavilyonun arxasýndan, qoz aðaclarýnýn dibinden axýrdý ve bir az gedib Tutquya qovuþurdu. Bir gece yuxuda gördüm ki, onun baþýný kabab isteyenlerden birisi düz çayýnca qýraðýnda et baltasýynan vurdu: baþ diyirlendi, burulðana düþdüse de aralýda - körpünün altýndaký göllenmeye çatanda geri qanrýldý, hardansa çay boyunca yýðýþan çoxlu adama boylandý ve axýb getdi...
Men her defe onun doðradýðý kabablýq quzu etinin buðlanmasýna baxýb kederlendiyim ve içimde az qala anqýrdýðýmsayaq bu defe de yuxuda - onun boynundan buruxlanýb çýxan buðdan xoflandým, hardansa meni içine alan birxeyli mamýrýn arasýnda týncýxdým ve esl anqýrdým. Ses hardasa boðuldu...
* * *
Dörd qayanýn arasýndaký yolayrýcýndan üzü yuxarý iki dere vardý. O, dere döþünde duran kendlerden birinde ev sahibiydi. Evin içinde nenesiydi, bir de beþ yaþlý bacýsý. Qazandýðýný heftelik nenesine getirirdi. Qýzýn cehizini nene yýðýrdý: anasý da, dedesi de iki il qabaq ölmüþdüler. Bir defe meni de (lap soyuq ve qarlý günde) özüynen kende götürdü: çay qýraðýnda yerden qaynayan isti su kovuþuna apardý. Susurdu: onu danýþdýrmaq olmurdu. Men onun baþýný gördüyüm dehþetli yuxunu danýþanda da qýmýldanmadý. Ýsti-su qar örtüyün içinden torpaðý yandýrýb pýrtlayýrdý, axar boyu paqqýldayýb çaya qovuþur, bir qýraqla buð vere-vere azca gedir ve soyub-qarýþýrdý. O soyundu ve qaratiken koluynan hasarlanmýþ gölde çimdi. Çime-çime çoxdan beriki susqularýndan sonra mene birce xatire danýþdý: uþaqlýqda deri yaralarý birce batýrým bu suya girdinmi, itib gedirdi. Amma o, suya girmek istemirdi, onu sürüyürdüler. Gülürdüler. Anasý da eynen - zornan baþýndan basýb birce kerem onu suda boðdu ve o, ömründe birce kerem berkden qýþqýrdý, anasýnýn üzünü þilleledi, aðlayýb cýrmað atdý. O vaxtdan anasýynan danýþmadý, düz ölüb-gedenecen...
...Onu anasýynan baðlý söhbetlerde dile getirmek olurmuþ. Bunu tekce men bilirdim...

Ördek terezi

...Oranýn qýzlarý xalçalarýnýn çeþnisine, arvadlarý yorðan-döþekli yüktaxtýnýn en-boyuna, kiþileri mal-qaranýn sayýna ve araya-erseye çýxan övladlarýnýn fer-ferasetine güvenirdiler...
Zeynebde bunlarýn en sonuncusu yoxuydu: sonsuzuydu. Gedib qayýtmýþdý; birce ilin gelini olanlardanýydý. Zeyneb xalanýn dükaný qeþengiydi: neye desen deyerdi. Terezide kesmezdi, her mala beþce qepik nalajeniya qoymaðnan yýðmýþdý ve heç kim buna göre Zeynebden incimirdi...
Qoturlu dereye tunel deþilenden bu yana otuz il Zeyneb piþtaxtanýn ve ördekli terezinin arxasýndaydý. Kimseye üzünü turþutmayýb...
Zeynebin terezisinde iki demir ördek üz-üze durmuþdu. Terezinin gövdesinde koruþ kirill herfleriyle zavodu-filaný yazýlýydý. Ördek belinin yerine oturdulmuþ leyençeler çeki yeriydi..
Zeynebin evi ikimertebeliydi: dükanýn arxasýnda - dal divarýn o biri üzünde. Birinci mertebenin yarýmdivarý yol qýraðýndaký kömecli qayanýn üstüne hörülmüþdü. Eslinde, Zeyneb bu evi ikimertebeli yox, kürsülü otaq eleye bilerdi. Alt-üst dörd otaðýn kölgesi uzaqdan heç yaxþý görünmürdü; deyirdin, aynabenddi. Sonra gördüm ki, Zeyneb ikinci mertebede, düz pencerenin yanýnda yatýr. Ýkinci mertebe gözetçi çardaðý kimi bir þeydi. Ordan dükanýn dördterefi görünürdü. Dükanýn tapdanmýþ, döþemesiz yerliyi ve anbara aparan cýðýrabenzer koridoru þeker ve un tozunun torpaða qarýþýðýndan þümþad kimiydi; azca iþýq düþende parýldýyýrdý. Dükanýn öz qoxusu vardý; þeker kepeyi, teze parça, filtirsiz papiroslara ve kibrit yeþiklerinin nemiþ taxtalarýna qarýþýq qoxu...
Zeyneb otrez parçaynan unu, qendnen kolqotkaný bir dükanda satmaða mecburuydu; illerce bele olmuþdu ve bele olmasaydý, zennimce, Zeynebi bu qeder seve bilmezdiler. Zeynebin dükanýnda her þey vardý. Men dünyada Zeynebin peçenyesinden yumþaðýný, dadlýsýný, etirlisini görmemiþem ve ele bilirem, görmerem de...
Peçenye yeþikleri anbarda aylarca qend ve un kiselerinin arasýnda qorunur, torpaq döþemenin ve suqovuþanýn rütubeti canýna çökürdü. Zeynebin özünü terezisindeki ördeklere oxþadýrdým ve mence, Zeyneb nemo peçenyeler kimi etirli ve þiriniydi. Belke de torpaðýnmý, suqovuþandaký nemiþliyin, aðaclarýn ve qayalara sarmanmýþ mamýrlarýnmý dadýydý, peçenyelere çöken, amma bir þey vardý ki, Zeynebin peçenyeleri yumþaq ve dadlýydý...
Men onun peçenyelerini seve-seve yeyende ele bilirdim, Zeyneb haçansa çayqovuþana yaxýn körpünün altýndaký göllemede ördek kimi üzecek ve her seher men de düz bir kilo peçenyeni dürte-dürte ona tamaþa edeceyem...
Zeynebin birçekleri xýnasýz qalmýþdý. Deyirdiler, onun sonsuzluðu yel xesteliyiynen baðlýymýþ. Qardaþý qýzýný xýrdalýðýndan övladlýða götürüb böyütmüþdü; mülkünü de ona baðýþlayacaqdý. Qýz hamile olan günden Zeyneb baþýna xýna qoymadý:
- Oðlan olmalýdý. Mene kiþi lazýmdý, - deyirdi...
Zeyneb ala saçlarýný didib körpünün altýndaký göllemeye vurdu özünü. Saçlarý suyun üzüne sepelenmiþdi. Daþ axtarýrdý, baþýna çýrpsýn. Pavilyondaký oðlanlar özlerini suya vurdu: zornan eve getirdiler. Özünü yere çýrpýrdý, sürünürdü. Qýþqýranda qayalara "daþ xaraba" deyib üzünü cýrýrdý.
Hekimler demiþdiler, gelin rütubetden, yelden doða bilmeyib keçinmiþdi. Zeyneb qýzý dörd qayanýn arasýnda böyütmüþdü, sonra kendde ev alýb ere vermiþdi. Bu qayalarýn arasýnda ördek saxlamýrdýlar. Amma dereyuxarý bütün kend dükanlarýnda tereziler ördekbaþlýydý.

Demir göyerçinler

...Çaylaq daþýynan, bir de daþlý-qaratorpaq arxlardan sellenib çöken qap-qara qumnan tikilen kend dükanlarýnýn heç birini çölden suvamýrlar. Çox ötergi bir üsulnan eyri-üyrü daþlarýn aðýrlýðýndan pýrtlayan palçýðý masterokun þümal yeriynen sýðallayýb keçirler. Vessalam: qara palçýq göyümtül daþlarýn arasýynan darayý-dolayý sürünür, qayalý-meþeli etrafýn içine girir, uyarlýq getirir. Bu dükanlarýn (heç kürsüsüz evlerin de) arxasýna baxan olmur. Arxa divara elden qalan ecaib-qeraib daþlarý neter geldi düzürler. Ýkiqat divarýn arasýný da çýnqýlnan doldurub, imecisi olsa bir tutarlý ev tike bilirler. Burda esas evin üstüdü: gerek dammasýn. Ýçi de çörekli oldumu, xalça-palaznan bu qara-göyümtül daþlarýn rengine düþer çalar düzeltmek olur. Qaya diblerine sepelenmiþ mehlelerin çoxu tüsernen qazýlýb-hellenmiþ iri daþlarnan, üstünden de kol-kosnan hasarlanýrdý. Tek qayda: mehlenin baþýnda qazýlan ev yeri ele seçilirdi ki, arxa divarý köklü qaya evezlesin. Bele qaya o biriler kimi torpaqdan azacýq pýrtlasa da, bu yerin kiþileri köklüsünü yaxþý tanýyýrdýlar. Buldouzer evyeri açanda ele hesablanýrdý ki, hökmen qayanýn kökü çýxýr ve bu kök de evin arxa söykeneceyi olurdu. Yerdeqalan xýrda daþlar palçýqlanýr, çýnqýlnan bir yerde köklü qayaya sarmandýrýlýrdý. Sel yeri-filan açýlandan sonra da o daþlarýn üstü suvanmýrdý. Zeynebin dükaný bu yere sement gelen vaxtlardan tikilen birinci tutarlý hörgü sayýlýrdý...
Þifer, ya da doludan qoruyan demirler qurulur, evler çardaqlanýr, künclerden üzüaþaðý boru, ya da maldili boyda novalçalar qoyulurdu. Bu novalçalarýn çoxu yere çathaçatda bir az qýraða uzanýr ve aðzý da çox vaxt ele düzeldilirdi ki, guya ejdaha, timsah ya da vehþi ilan baþlarýdý ki, durub. Aðýzlýðýn içine demirden dil-zad da düzeldirdiler. Su da o dilin üstünden süzülürdü. Damýn düz ortasýnda üz-üze iki göyerçin düzeldirdiler. Göyerçinsiz dam qurduran olmur. Aþaðýdan iþe gelen ustalar da özleriynen bir çemodan demir göyerçin getirirdiler; ev yiyesi istedi-istemedi. Ýstemeseydi, oðlan uþaðý olan evlerde baþaðrýsý olacaqdý. Burda çöl göyerçini de olmurdu....

Að Mirze

- ...Seni qevirden çýxardýf hökümete tehvil verecekler, xurustalný köpeyoðlu! - Efrayýl dedi.
Elindeki "Ýsti-su" yeþiyini o biri yeþiyin üstüne perçimledi. Mirze susurdu, bu qarðýþa qulaðý çoxdan öyreþmiþdi; uzaðý að kipriklerini döyüþdürüb cýr sesiynen donquldanardý ve Efrayýlý Allahýna tapþýrardý...
...Olmuþdu; 10 il-zad qabaq bir aðappaq oðlaný geceynen qebirden çýxarýb yerine nese doldurmuþdular. O söz de molladan çýxmýþdý; o da qebrin qýraðýndaký ter-teze izleri, terpeþmiþ torpaðý, gece qaranlýðýnda goreþenlerin qoyub getdikleri anlaþýlmazlýqlarý görüb aðzýnýn boþluðunu buraxmýþdý...
O að Oðlan ölenecen danýþýrdýlar ki, belke heç hökumet ölmeyini gözetlemedi, birdence, geceynen itirdi gedeni! O sözleri dað elemeye kiminse gücü çatmazdý; müselmançýlýq, hökumet xofu-filan... Hem de teze qebrin qýraðýnda min cür iz ola biler...
Sonralar her kende bir efqan döyüþçüsünün aðzý möhürlü cenazelerini getirmeye baþladýlar. Deyirdiler, meyid-zad yoxdu, aðzýný suvarkalayýblar ki, açan olmasýn - içindeki daþdý. Qebirqazanlar da dediler tabut yaman aðýrmýþ.. Bunu da bir kimse üstüne götürmedi, amma Arana gedib-gelenlerin bir neçesi tesdiqledi ki, Aranda, Qarabaðýn kendlerinde arvadlarýn zornan tabutu açdýraný olub ve daþ da çýxýb...
...Ele duruþundanca, kipriklerinin süzgün qýrpýmýnnan ve yaþýl-derinliyinde sanki bu qapqara etrafdan xoþsuzlanan baxýþlarýynan günahsýzýydý Að Mirze. Ýnanmýþdý: bu dörd qayanýn arasýnda Efrayýl kimi deyingennen ve Arana geden maþýnlarý yüklemeye itib-geden günlernen bir arada kepkasý da az qala boðazýna keçesiydi. Qazandýðý neydi: iki-üç þiþ kabab, Zeynebin anbarýndan bir paçka peçenye, düþende bir cüt qaloþ... Qoy ele Efrayýl deyen kimi onun büllur sümüklerini çýxardýb neytron bombasý düzeltmekde faydalansýnlar. Tükünden sümüyünecen aðappaq olan adamlarýn sümükleri bu iþde faydalýymýþ deyirdiler. Onsuz da Amerika müharibeye baþlasa, bu qayalar-filan, Efrayýl-Mefrayýl qalmayasýdý...
...Guya onnan qabaðký aðappaðýn anasýna teklif olunub ki, balasýnýn sað canýný hökumete versin, kalan pul alsýn; hele bu haçan ölesi, ona kimi Amerika... Mirzenin nenesine deseydiler razý olardý, ele özü de kelmeyi-þehadetini nenesine oxutdurardý... Hökumete-zada göre yox, ele nenesinece gün aðlasa, bacý-qardaþýný að güne çýxarmýþ olur. Arvad altýna yýðan deyil. Mirzenin Efrayýla yazýðý gelirdi: qulaqlar pele, penceyinin qollarýný elcek yerine iþledir. Kepkasý-zadý da yox, baþý da kvadratný...
Pis oðlan deyil, köhne pavilyonun qarlý günlerinde onlar istice bir künce çekilib domino baþýnda keflerine gelen söhbete giriþirdiler...

Efrayýl

...Yaylaq biçeneklerinin baþýndan xeter sovuþmuþdu: qaymaqçiçeyine bürünmüþ yamaclara kotan çatasý deyildi. Tütün bitmezdi orda; qaya diblerine, orman arasýndaký qaratorpaq düzenlere, xýrda daþlýqlý seltutmazlara sýðýnanda bu yarpaqteher andýr iki metrden çox boy atýrdý. Yýðýmý geldimi, dolu duasýnýn evezine, arvadlar "çiçeyinden yað damýr zeherin" deyib iþe giriþirdiler...
...Kendi sel yuyan il Efrayýl tepik yemiþdi: ana qarnýnda. Hele qulaqlarýný gösterirdi, dördkünc baþýna iþareynen anasýnýn qarnýnda o tepiyin guppultusunu eþitdiyini demeyindeydi. Her defe de milleti güldürüb özü qýrpýnmýrdý, qulaqlarýný ele terpedirdi ki, xýrçýltýsýndan et tökülesiydi...
...Daðbeyi qarðýdalý çöreyi yeyilen ili lap diline de, eline de yiyesiliyi unutmuþdu. Erkeyine-diþisine baxmýrdý. Efrayýlýn da anasý selyuyan il dolu duasý yazdýrmaða pul yýðanlarýn arasýnda eks-tebliðat aparmýþdý. Doludaðýdan top qoysunlar, deyirdi. Çekiþmenin kökü lap köhne vaxtlardan boy vermiþdi; daðbeyinin babasý onun babasýný bir söz üstde güllelemiþdi, onun babasý bunun alaçýðýnda nenesine bir tepik iliþdirib getmiþdi...
Haqq-hesab otuzuncu ilde sengidi: daðbeyinin dedesini güllelediler. Daðbeyi de deyirdi, Efrayýlýn babasý o iþe barmaq qoymamýþ deyil. Nooldu, o yene daðbeyi, sonra kolxoz baþçýsý oldu... Ve Efrayýl da anasýyla bir yerde tepiyi hemin selyuyan il yediler. Susdular...
...Efrayýlýn bir kimseye ziyaný deymezdi: uzaðý sözü adamýn üzüne vurar ve soyuqdan göyerende cýndýr penceyinin sallaq qollarýný qoynuna dürtüb Zeynebin dükanýnda meze qalardý. Zeynebin "Prima"sýný pulsuz verse de, çekmezdi. Özce tütününden "Kommunist"e büküb sümürürdü. Ve sümürüb zeheri söyürdü...
... Efrayýl tepik yeyen il daðlara tütün toxumu getirmiþdiler...

1988-1993