Orta Asya Þamani Topluluklarý Üzerine Notlar 2

“OBA” KAVRAMI VE BOYUTLARI ÜZERÝNE BÝRKAÇ SÖZ

Uyarayým baþtan,boynuz ve boynuzlular hakkýndaki yazýdan daha uzun ve sýkýcý bir yazýyla karþý karþýyasýnýz,demedi demeyin.Kolay gelsin...

Ha,bir borsa sitesinde bu tür yazýlarýn ne iþi mi var?Bilmem,bilsem yazar mýydým sanýyorsunuz.Yapmayýn caným,bir borsa sitesinde,herbiri bir önceki mesajý alýntýlayýp altýna iki kelime yazarak sýrýtan ikonlar eþliðinde oluþturulan ESPRÝ’lere yer varsa eðer,bu tür yazýlara da yer vardýr,olmalýdýr elbet.Anlaþtýk mý?


Konuyla ilgili bilim adamlarý,Ortaasya Þamani topluluklarýnda kandaþlýktan uygarlýða geçiþin çok uzun bir süreç içerisinde gerçekleþtiðine dikkat çekmektedirler.Berktay da,”Moðol kabile toplumuna damgasýný vuran olay,çok uzun yüzyýllar boyunca çobanlýk aþamasýnda týkanýp kalmýþ olmasýdýr.”(1) diyerek, bu bilim adamlarý arasýnda yerini almaktadýr.Bu toplumlarda kandaþlýktan uygarlýða geçiþ sürecinin diðer toplumlara –Çin,Hint,Sümer,Mýsýr,Yunan,Roma vb.-göre daha yavaþ bir seyir izlemesinin nedeni,doðanýn sýnýrlayýcýlýðý- toplumun ancak kendini yeniden üretebilecek,kendini ikame edebilecek kadar besin maddesi üretebilmesi-olmakla beraber-ve bunun yanýnda-,toplumun,inanç sistemi içerisinde ilkel bir ideoloji geliþtirerek kendi kendini kutsamasý,yüceleþtirmesi ve böylece geliþime,deðiþime karþý direnmesi de gözönünde tutulmasý gereken bir noktadýr.

Etimolojik olarak höyük,dað,tepe anlamýna gelen “oba”,gerek göçebe/hayvancý ve gerek ormanlý/avcý Ortaasya Þamani topluluklarýnda temel örgütsel birimdir.Terminolojide,gens,klan kavramlarýnýn karþýlýðý olan “oba”;”ortak bir dölden (ortak atadan)gelmekle övünen ve bazý toplumsal ve dinsel kurumlar tarafýndan özel bir topluluk halinde birleþtirilmiþ gruplardan oluþur.”(2)”Oba”,kandaþlýk temelinde yükselen ilkel örgütsellik içinde,temel kavramdýr,ve bu kavram,Þamani inanç sistemi içerisinde de çok önemli bir iþleve sahiptir.

“Oba”kavramý,ayný zamanda,geçici konaklama yerleri olan (yurt)lardaki tapýnaklar,ata mezarlarýný da nitelemekte kullanýlýr,onlara da “oba”denir.Böylece ilkel topluluk kendisini kutsal saydýðý daðlar,tapýnaklar ve ata mezarlarý ile özdeþleþtirerek kutsamakta takdis etmektedir.Açýkça görüleceði gibi “oba”,(gens,klan) inanç sistemi içerisinde –ilkel- bir ideoloji geliþtirerek deðiþim ve geliþime karþý direnmektedir.Gerek Cengiz Han ve hemen sonraki döneme ve gerekse daha önceki dönemlere ait Moðol topluluklarý üzerine bazý gözlemler bu açýdan özellikle dikkat çekicidir.Ýlhanlý resmi tarihçisi Raþid-al-din’e göre,ormanlý/avcý Moðol topluluklarýnýn “Tasavvurlarýnca bundan daha iyi bir hayat olamaz ve onlardan daha ziyade nimete müstaðrak kimse yoktur.”(3)Yine Raþid-al-din’e göre, (ormanlý/avcý topluluklardan) “Bir kimse koyun beslese pek büyük ayýp telakki ederler.O derecede ki,eðer bir kýzýn ana veya babasý, kýzlarýný paylarken eðer,”seni koyun ardýnda yürütecek,koyun güttürecek bir adama vereyim de gör”,dese,kýz,son derece incinir.”(4)Ormanlý/avcý topluluklara iliþkin bu gözlemler,göçebe/hayvancý topluluklar için de geçerlidir.Vladimirtsov’un Çin kaynaklarýndan naklettiðine göre,”Çok ince bir kültür sahibi”olan Çinli Çan Çun Gobi çölünü ve Moðol kabilelerini manzum olarak,þöyle tasvir etmiþtir; “...yerde aðaçlar bitmez,biten þey yalnýz yabani otlardýr;Tanrý burada daðlar deðil tepecikler yaratmýþtýr;burada ekin yetiþmez;sütle beslenirler;deriden dikilmiþ elbise giyerler;keçe çadýrlarda yaþarlar,bununla beraber þen ve neþelidirler...ve onlar bütün ömürlerini kaygusuz geçirirler,kendi kendilerinden memnun olarak yaþarlar.”(5)

Moðollara iliþkin bu gözlemlerden de anlaþýlabileceði gibi,-gerek göçebe/hayvancý ve gerekse ormanlý/avcý – Ortaasya Þamani topluluklarýnýn deðiþim ve geliþime karþý inanç sistemi içerisinde geliþtirdikleri –ilkel- ideoloji,-salt- bir mitos deðildir henüz.Günlük yaþamda yansýmalarý olan,yaþayan bir deðerdir.Ýlkel toplum,total olarak,toplum yaþamýnýn tüm boyutlarýyla geliþim ve deðiþime karþý çýkmakta –yavaþ da olsa- giderek geliþen ve yerleþen özel mülkiyeti reddetmekte ve artýk tarihin derinliklerinde kalmak üzere olan,eþitlikçi,kollektif mülkiyete dayanan “altýn çað”ý özlemektedir.Bu yüzden de varolanýn,statükonun korunmasý amaçlanmaktadýr.Nitekim,Cengiz Han’ýn efsanevi ana/ata’sý Alan-Hoa’nýn babasý da ,ormanlý/avcý obasýnýn –avlaklarýn çitlenmesi ve toprak üzerinde özel mülkiyetin tesis edilmesiyle birlikte- geçim kaynaklarýnýyitirmesinden dolayý göç eder.(6)Ancak bu göçün tek nedeniolarak avlaklarýn yitirilmesi olgusunun görülmesi bizce eksik olur.Göç,ayný zamanda özel mülkiyetten,yeni toplumsal ilþkilerden,yani eþitlikçi,demokratik temele dayanan oba örgütlenmesinin tasfiyesinden de kaçýþtýr.Geliþimden,deðiþimden kaçarak yeniden doðaya sýðýnýþtýr.Yine Moðollarýn Gizli Tarihi’nin verdiði bilgiye göre,Alan-Hoa’nýn tanrýsal kökenli oðlu olan ve Alan-Hoa’nýn ölümünden sonra kardeþleri tarafýndan oba’dan atýlarak sefil bir avcý/toplayýcý yaþam sürmek zorunda kalan Bodonçar,kendisini aramaya gelen kardeþine ,o yörelerde yaþayan bir oba’nýn yaðma edilmesini teklif ederken,þöyle demektedir; “Bu anda Tunggelik nehri civarýnda bulunan halk içerisinde herkes müsavi olup orada büyük ve küçük,fena ile iyi ve baþla ayak arasýnda fark gözetilmiyor.Bu kabile kolay ele geçer,basýp yaðma edelim”(7)Bodonçar’ýn verdiði bu bilgiler ýþýðýnda Alan-Hoa’nýn obasýnýn göç etmesi olgusunu yeniden deðerlendirirsek,meseleyi algýlamak biraz daha kolaylaþabilir.Alan-Hoa’nýn babasýnýn þefliðini yürüttüðü oba,toprak üzerinde özel mülkiyetin kurulmasýndan,yeni toplumsal iliþkilerden,boyunduruk altýna girerek köleleþtirilmekten kaçarak- topraðýn henüz ilkel sýnýrsýzlýðýný koruduðu bölgelere- göç etmektedir.Bodonçar’ýn tasvir ettiði topluluk demokratik ,eþitlikçi gelenekleri –henüz- muhafaza etmekte olan bir topluluktur.Alan-Hoa’nýn obasý,özel mülkiyetten-uygarlaþma sürecinden- kaçarak henüz özel mülkiyetle tanýþmamýþ,komünal iliþkilerini koruyan topluluklarýn yaþadýðý yörelere sýðýnmakta ve böylece kendini korumak istemektedir.

Yukarýda ideolojik denebilecek boyutlarýný görmeye çalýþtýðýmýz oba kültü saf, katýþýksýz deðildir.”Oba” kültü,kendi içerisinde “dað”,”ata” ve “tapýnak” kültlerinden unsurlar taþýmakta,bir birlik,bir kültler koalisyonundan oluþmaktadýr.”Oba”kültü içerisinde yer alan “dað”kültü ile ilgili bir çözümleme bize,Ortaasya Þamani topluluklarýnýn kökenlerine iliþkin yeni bilgiler elde etme fýrsatýný verebilecektir.

Esas olarak tüm Ortaasya topluluklarýnda “dað” kültü görülür.Ortaasya’da yer,gök,su ve ormanlarla birlikte daðlar ve tepeler de mukaddes sayýlýr,kendilerine saygý gösterilir.Ancak,Ortaasya Þamani topluluklarýnda,bazý obalar,boylar dað ve tepeleri salt mukaddes saymakla kalmaz;onlarý “cedd-i ala”olarak görür ve hatta “tanrý”sayarlar.Uygurlar Kuttag daðýnýn kendilerine saadet ve bolluk saðladýðýna inanýrlarken,(8) H’yen-Bi daðý eteðinde yaþayan proto-Moðollardan Mo-junglar adlarýný bu daðdan alýp onu cedd-i ala sayarlar.(9)Cengiz ise,düþmanlarýndan kaçarak Burhan-Haldun daðýna sýðýnýr ve daha sonra þöyle der;
“..............................................
Hayatýmý kurtarmak niyetiyle
...............................................
Burhan tepesine çýktým
Burhan-Haldun’un yardýmýyla
Bir bitin hayatý gibi
Hayatým kurtuldu
...................................................
(Bundan sonra)Burhan-Haldun için
Her sabah tapýnmalýyým
Bunu neslim ve
Neslimin nesli böyle bilsin...”(10)

Böylece Cengiz,Burhan-Haldun’u salt mukaddes saymaz,onu bir “tanrý”mertebesine çýkartarak secde eder ve bunun gelecek kuþaklar için de geçerli olmasý gerektiðini duyurur.Ancak, sorun bu denli basit de deðildir.Daha önce de gördüðümüz gibi,efsanevi ana/ata Alan-Hoa’nýn obasý ormanlý/avcý bir topluluktur ve Boðorçi/Kiyat obasýnýn gerçek cedd-i ala’sý Bodonçar da yaþamýný avcý/toplayýcýlýkla sürdürebilmiþti.Bütün bunlarýn ýþýðýnda,Cengiz’in manzum hitabýný yeniden deðerlendirirsek;Cengiz obasýnýn aslýnda ormanlý/avcý bir topluluk olduðunu,daðlýk /ormanlýk kökenli olduðunu görebiliriz.Yani,Moðollardaki “dað”kültü,aslýnda “ata” kültü ile çok yakýndan iliþkilidir ve bu iki kült içiçe geçmiþtir.

Moðollarda oba kültüne bir baþka açýdan yaklaþanmit Hassan,gerek gens,klan ve tepelerin ve gerekse ata mezarý ve tapýnaklarýn oba olarak isimlendirilmesinin nedeni olarak,XVI,ve XVII.yüzyýllarda Moðolistan’da Lamaizm’in yerel güç sahiplari tarafýndan benimsenmesini ve Þamanizm’in baský altýna alýnarak,kovuþturulmasýný,göstermektedir.(11)Bu bilim adamýna göre,baský altýna alýnan ve kovuþturulan Þamani inanç sistemi ilkel topluluða sýðýnarak-bir anlamda yer altýna inerek-kendi varlýðýný sürdürme,dinsel törenlerini ilkel topluluk içinde gerçekleþtirme yoluna gitmiþtir;söz konusu özdeþlik buradan kaynaklanmaktadýr.Yazarýn bu çözümlemesi,söz konusu dönem içn geçerli ve doðru olabilir.Ancak,daha önce aktardýðýmýz gibi,gerek Cengiz döneminde ve gerekse daha önceki dönemlerde göçebe/hayvancý ve ormanlý/avcý topluluklar yaþam biçimlerini yüceltmekte ve deðiþime karþý direnmektedirler.Bu direniþ Alan-Hoa’nýn obasý örneðinde olduðu gibi ,-göçebe/hayvancý topluluklara göre- kandaþlýktan uygarlýða geçiþ sürecinin daha geri aþamalarýnda bulunan ormanlý/avcý topluluklarda çok daha belirgindir.Raþid-al-din’in yukarýda aktardýðýmýz,ormanlý/avcý topluluklara iliþkin gözlemleri,ormanlý/avcý ve göçebe/hayvancý topluluklarýn bir otorite etrafýnda toplandýklarý bir döneme aittir.Bu dönemde –daha önceki dönemlerdeki anarþi ve kaosun aksine-yaygýn bir barýþ,düzenlilik ve yasalara tam bir uyum vardýr.Bu dönemde göçebe/hayvancý ve ormanlý/avcý topluluklar,Cengiz’in fetihçi ve yaðmacý ordusu içinde barýþ ve iþbirliði temeline dayanan iliþkilere/ortaklýklara girmektedirler.Oba’nýn,böyle bir ortamda kendisini deðiþim ve geliþime karþý korumaya yönelik ilkel bir ideolojiyi hala koruyor olmasý;-barýþçý iþbirliðinin deðil,tam tersine yaðma-karþý yaðma kýsýr döngüsünün hakim olduðu- daha önceki dönemlerdeki inanç sisteminin,topluluðun ikamesi,yeniden üretilmesi için üstlendiði iþlevi anlamamýza yardýmcý olabilir.


KAYNAKÇA

1 BERKTAY Halil,Kabile’den Feodalizm’e ,Kaynak Yayýnlarý/Ýstanbul’83, s.146
2 ENGELS Friedrich,Ailenin,Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni,Sol Yayýnlarý/Ankara’79,7.Baský,s.112
3 RAÞÝD-AL-DÝN, Cami-üt-Tevarih,TTK Yayýnlarý/Ankara’ , çev.Abdülkadir ÝNAN S.96
4 age. S.96
5 VLADÝMÝRTSOV D.Y.,Moðollarýn Ýçtimai Teþkilatý,TTK Yayýnlarý/Ankara’44, s.60
6 Moðollarýn Gizli Tarihi, TTK Yayýnlarý/Ankara’48, çev.Ahmet Temir, s.52
7 age. s. 11-12     
8 ÝNAN Abdülkadir,Eski Türk Dini Tarihi, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý/Ýstanbul’76, s.33
9 EBERHARD D.W.,Çin’in Þimal Komþularý, TTK Yayýnlarý/Ankara 42, çev.Nimet ULUÐTÜRK , S.41
10 Moðollarýn Gizli Tarihi, TTK Yayýnlarý/Ankara’48, çev. Ahmet TEMÝR, s. 41
11 HASSAN Ümit, Eski Türklerde Siyasetin Ýnançsal Kökenleri, (yayýnlanmamýþ doçentlik tezi;teksir)AÜ SBF/Ankara’82 s.85