Þiir Üzerine Düþünceler

Þiir aslýnda tarihsel, toplumsal, kültürel, estetiksel ve dilsel bir dizge(sistem)dir. Bu baðlamda þiir onu yaratan toplumun ayný zamanda hem aynasý hem de insanlýk kültürüne olan katkýsýdýr.

Bu nedenle özellikle göçmenlik koþullarýnda çok önem verilmesi gereken bir sanat dalýdýr. Kültürel, etnik alanda silinip gitmemenin ya da asimile olmamanýn yolu þiire daha çok sarýlmaktan geçmektedir.

Alevi dostlarýmýz bu baðlamda diðer Türkiyelilere oranla daha þanslýdýrlar. Çünkü onlarda þiir kimliðin canlý bir parçasý haline gelmiþtir. Alevilik düþüncesi baský ve yasaklarý, türküler ve semahlarla kýrarak "bin yýl" ayakta kalmayý baþarmýþtýr. Hatta bugün Anadolu Türkçesinin varlýðýný, o dilde edebiyat yapýlabilmesini bile büyük ölçüde Yunuslar'a, Pir Sultanlar'a, Karacaoðlanlar'a borçluyuz.

Þiir sanatý, çirkini güzele, kötüyü iyiye, karamsarlýðý iyimserliðe, umutsuzluðu umuda dönüþtürebilen bir çeþit büyücülüktür. O özünde musikiden ayrýlmaz. Bir þiirdeki içerik, düþünce ne kadar þiirsel olursa olsun, musiki öðesi eksikse insan o þiirin tadýný pek alamaz. Biz de bu en iyi kendisini halk þiirinde ortaya koyar. Alevi olmasanýz, o öðretiyi tanýmasanýz bile bir semahýn musikisi sizi kendine çeker alýr.

Halk ozanlarýnda olduðu gibi yazýlý edebiyat alanýnda þiir üreten þairler de yaþadýklarýný, duyduklarýný, düþündüklerini þiir yoluyla bizimle paylaþmak isterler. Yunan þairi Ritsos " Þarkýmýz insanlarý birleþtirmek içindir" der. Fransýz düþünürü Sartre, "Sanat ancak baþkasý için ve onun aracýlýðýyla vardýr" der. Yani þiir, kendimiz için yazýldýðýnda deðil, baþkalarý için de yazýldýðýnda þiirdir. Sadece kendileri için yazdýklarýný söyleyenler bile içlerinden baþkalarý tarafýndan okunulmak ve beðenilmek isterler.

Þair dýþ dünyadan (toplumdan) edindiði bilgileri kendi süzgecinden geçirerek öznele dönüþtürür. O halde þiirin/sanatýn bir toplumsal boyutu vardýr ve toplumsal gerçeklikten baðýmsýz deðildir. Yani þiir aslýnda bir "gerçeðe" dayanýr. Gerçeklerden kopup, özneye ya da öznele sýðýnmak þairi metafiziðe, gizemciliðe götürür. Ancak çok gerçekçi olan bir þiir de ölü doðmuþ bir þiirdir. Tümüyle mantýk dýþý þiirler yazan bir þairi belki sadece kendisi ve sevgilisi anlayacaktýr. Yine baþtan aþaðý mantýklý, gerçeði bire bir anlatan þiirler yazan bir þairi ahmaklar bile anlayacaklardýr. Yani yazdýðý þiir sýradan bir metin olacaktýr.

Hangi konu (öz) üzerine yazýlýrsa yazýlsýn, her þiirin bir yapýsý(biçimi) vardýr. Bu yapýyý dolduran, onu ete kemiðe büründüren ise "dil", yani "söz"dür. Türkçe’de "özü sözü bir olmak" diye bir deyim vardýr. Bunlar bir kaðýdýn iki yüzü gibidir. Birbirinden ayrýlmazlar. Hatta dilbilimci Vico'ya göre dil ve þiir özdeþtir. O halde bir halkýn dilini hatta kültürünü en iyi o halkýn yarattýðý þiirlerden öðnebiliriz. Dostumuz Prof. Klaus Liebe-Harkort'un Almanlar’a Türkçe’yi þiirle öðretmeyi amaçlayan bir kitap yazmýþ olmasý sadece bir tesadüf deðildir. O halde çocuklarýmýza dilimizi, kültürümüzü öðretmenin yolu bir yerde onlara þiirimizi öðretmeden, tanýtmadan geçiyor.

Þiir, dili öteki yazýn sanatlarýnda çok farklý bir biçimde, kendi özüne uydurarak kullanýr. Bilimsel dilde kullanýlan sözcükler simgeseldir, yani sözlük anlamýnda kullanýlýrlar. Bu dilde imgelere, benzetmelere, çaðrýþýmlara ihtiyaç yoktur; çünkü bilim "dýþ gerçekliði" nesnel (objektif) olarak yansýtýr, olaylarýn yasallýklarýný saptar. Tabi ki þiirin de kendine özgü kurallarý, ilkeleri vardýr. Ne ki bu kurallar ve ilkeler çaðdan çaða, kültürden kültüre deðiþir. Sonuçta yine de þiirin kendine özgü bir mantýðý vardýr. Bu mantýk sanatsal, þiirsel bir mantýktýr. Bu mantýðý belirleyen de aslýnda þairin þiir ve sanat anlayýþýdýr.

Sanatýn ve þiirin toplumsal boyutu sanatçýya/þaire ve þiire kaçýnýlmaz bazý görevler, sorumluluklar yükler. Sanatýn birincil görevi insanlarý kendine yabancýlaþmaktan kurtarmaktýr. Bunun için de yalnýz toplumsal bozukluklarý belgelemek, göstermekle kalmaz, çözüm yollarý da ima eder (gösterir). Ýnsanlarda dünyayý deðiþtirme, daha güzel bir dünya kurma özlem ve istemini güçlendirir.

Þair ve þiir bu görevini en iyi biçimde, okuyucunun þiire katýlýmýný saðlayarak yapabilir. Herkes tarafýndan bilinen gerçekleri, sloganlar, savsöz sözler þeklinde vermekten/yansýtmaktan kaçýnmalýdýr. Ya da bilinen gerçekleri bire bir tekrarlamak, okuyucunun gözüne sokmak, yüzüne haykýrmak ya da kutsal kitaplarýn yaptýðý gibi iþaret parmaðýný sallayarak, onu "doðru yola" (imana) çaðýrmak okuyucuyu edilgen bir algýlayýcý (öðrenci) konumuna sokar. Oysa þiir, okuyucuyu düþündürerek bir sonuca (bilgiye) ve istence ulaþtýrmalýdýr. Yoksa etkisi pek az ve gelip geçici olur.

Evet, þiir okuyaný varsa þiirdir. Ama her okuyucu tarafýndan anlaþýlmak bir þiirin iyi þiir olduðunu göstermeyeceði gibi, bazý okurlar tarafýndan anlaþýlmamasý da o þiirin kötü bir þiir oluðu anlamýna gelmez. Þiir okurun karþýsýna çýktýðý anda, artýk o þiirin yaratýcýsý olan þair devreden çýkar. Ayný gerçek her ozanýn bilincine farklý olarak yansýr. Her okuyucu da o þiire kendi dünyasýndan (penceresinden/gözlüklerinden) bakarak yaklaþýr. Ýþte burada okurun yaþam birikimi, deneyimleri, bilgisi ve ufku (hatta o anda içinde bulunduðu ruhsal durum) devreye girer. Demek ki þiirin yetkinliði okuyucudan baðýmsýzdýr. Ancak þair ürününün alýcýsýný/okurunu düþünmek durumundadýr. Þayet þiir okur için, yeni ya da çarpýcý bir "gerçek" (öz) ya da ona ilginç yeni gelen yeni bir yapý (biçim) sunmuyorsa, okur edilgen veya þiire ilgisiz kalacaktýr. Sadece gerçekleri dile getiren, onlarý tekrarlayan þiir, okuyucuya gerçeðin aktarýlmasýnda sadece "aracýlýk" yapmýþ olur. Bu yönüyle de okura ne bir katkýda bulunur ne de onu zenginleþtirebilir. Ortalama bir okuyucu bile þiirde bir tür "özgünlük" ya da yenilik arar.

Þiir sadece belli insanlarýn, þairlerin tekelinde deðildir. Kimsenin þiir yazmasý engellenemez. Ama þairim diye ortaya çýkmak her yiðidin harcý deðildir. Þiirle uðraþan herkes þair deðildir. Bu biraz da yetenek iþidir. Oktay Akbal’ýn sözleriyle: "Þair deðilseniz, ne yaparsanýz yapýn olamazsýnýz. Eleþtirmeci, inceleyici, hatta öykücü, romancý olabilirsiniz. Büyük bir çaba belki yeterlidir bunlar için, ama þair olmaya bir yaþam süresince didinmek yetmiyor."

© Mevlüt Âsar