Modern Irak, 1920’de Osmanlýlarýn I. Dünya Savaþý’nda yenilmesiyle birlikte Ýngilizlerin Osmanlý eyaletleri olan Musul, Baðdat ve Basra’yý yeni bir politik oluþum olarak deðiþtirmeleri sonucu, Fýrat-Dicle Havzasýný kontrolü altýna alan ve yakýn bir bölge devleti tarafýndan yönetilmeyen yeni bir oluþumdur.
Ýngilizler ilk baþta ülkeyi bizzat yönetmeyi düþünmüþlerse de, halkýn sert muhalefetiyle karþý karþýya kalmýþlardýr. Özellikle demokratik karþý duruþlarda Türkmenler, çýkan isyanlarda ise Þii halk rol almýþlardýr. Þiilerin çoðunlukta olduðu Necef, bu dönemde isyanýn merkezini oluþturmuþtur. Sonuçta Ýngilizler tarafýndan Muhammed'in soyundan gelen Kral Faysal Irak'ýn baþýna geçirilmiþtir. Bu yöntemle Ýngilizler hem Irak'a tamamen hâkim olmak hem de Osmanlý’nýn ardýndan doðan halife boþluðunu bu þekilde doldurarak diðer Ýslam ülkelerine de etki etmeyi planlamýþlardýr. “1918’den 1920 yýlýna kadar Irak, Ýngiliz askeri iþgali altýnda idi. Bu durumdan hem halk, hem de yönetim tedirgindi. Irak’ta vekâleten yönetim baþýnda bulunan Sir Arnold Wilson, baþarlý, ancak sert bir yöneticiydi. Yönetiminde yerli halka, hiçbir görev verilmemiþti. Irak’ýn geleceði hakkýnda verilecek rejim kararýnýn gecikmesi, durumunu daha tatsýz hale getirmiþti. Ýngiliz manda rejiminin ilaný, hiç kimseyi tatmin etmemiþti. Sonuçta halk arasýnda yönetime karþý çok ciddi bir ayaklanma patlak verdi.”
“Haziran 1920’de Rumeyse’de meydana gelen bir olay, ayaklanma hareketini su yüzüne çýkardý. 4 Temmuz’dan itibaren genel bir ayaklanmaya dönüþen baþkaldýrý, Irak’ýn birçok bölgesine sýçradý. Olaylarý bastýrmak üzere Ýngilizlerin aldýðý önlemler sonuçsuz kalýnca, ayaklanma Irak’ta genel bir milli þahlanýþ görünümü kazandý. Rumeyse 20 Temmuz’da bastýrýldý. Bu ayaklanmalar, Irak’ýn öteki þehirlerine sýrayla sýçramaya baþladý. Türk yurdu olan Hanekin ve Kýzlarbat’ta baþlayan ayaklanmalar 14 Aðustos’a kadar sürdü.” “Musul’da faaliyet gösteren Türk Cemiyeti’nin fikri hazýrlýðýný yaptýðý ayaklanma, Irak’ýn en büyük ilçesi olan Telafer’de milli dayanýþma ve vatanseverliðin örnek sahneleri ile doludur. Telafer’in ileri gelen liderleri, kentin dýþýnda toplanarak, ayaklanmanýn planýný ve hareket hatlarýný kararlaþtýrdýktan sonra, bölgenin Arap aþiret reislerinin de bu milli ayaklanmaya katýlmalarýný saðladýlar. Ýngiliz kýþlasýna yapýlan baskýn ile harekete baþlayan Telaferliler, amansýz bir mücadeleye girerek, Ýngiliz subay ve askerlerini öldürdüler. Daha sonra Ýngiliz ordusunun ayaklanmayý bastýrmak üzere büyük birlikler hazýrlýðý haberi alýnýnca, Telafer halký, yalnýz yatalak ve yürüyemeyecek kadar yaþlý olan kimseleri býrakarak, çoluk-çocuk, kadýn-erkek Telafer’i boþaltýlar. Karaçuk Daðlarý’nýn eteklerine sýðýnan halk, üç ay süreyle burada mevzilenmiþ ve büyük sýkýntýlar çekmiþtir. Telafer’e giren Ýngilizler, kentin boþaltýldýðýný görünce, buradaki evlerin bir kýsmýný top ateþleriyle yýktýlar; baþta buðday ambarlarý olmak üzere, halkýn gýda depoladýklarý zahire ambarlarýný ateþe verdiler. Daha sonra þartlý olarak yurtlarýna dönen Telafer halkýnýn ileri gelen lider ve aydýnlarýnýn birçoðu, tutuklanmýþ, bazýlarý iþkence görmüþ ve bir kýsmý sürgün edilmiþtir. Halkýn arasýnda derin izler býrakan, bölge halkýna acý günler yaþatan ve tarihe ‘Kaçakaç Yýlý’ olarak geçen 1920 ayaklanmasý, Telafer Türklerinin ölümsüz bir kahramanlýk destanýnýn günümüze kadar yaþatmýþtýr”
“Ayaklanmadan sonra Wilson’un yerine Irak siyasi kimliðine asaleten atanan Sir Percy Cox, 1 Ekim 1920’de Baðdat’a geldi. Daha önce Ýngilizlerle anlaþan Þerif Hüseyin, bir Arap devleti kurulmasýný ve bu devlet krallýðýna da oðlu Emir Faysal’ýn getirilmesini istiyordu. Suriye’de tutunmayan Faysal’ýn Ýngiliz Sömürge Bakanlýðý tarafýndan Irak’a Kral olmasý isteniyordu. Görevine baþlayan yeni bir hakim Sir Percy Cox ise, bunun ancak halk oyuna baþvurularak, durumun güçlendirileceðine inanýyordu. Yapýlan halk oylamasýnda Irak’ýn Kuzeyindeki Kerkük, Musul, Erbil ve Süleymaniye halký, Emir Faysal’ýn aleyhinde oy kulandý. Hatta Kerkük’te büyük tepki gösteren halk, oy sandýklarýný daðýtarak, Emir Faysal’ýn Türk topraklarý üzerinde kral olmasýnýn ve esasen bu bölgede böyle bir halk oylamasýnýn düþünülemeyeceði yolunda itirazlarda bulundu. Böyle olmasýna raðmen Ýngilizler Emir Faysal’a 28 Aðustos 1921de törenle taç giydirdiler.”
Kraliyet sistemi için yapýlan 1921 Halk Oylamasýnda, Kral Faysal aleyhinde oy kullanan Türkmenlere karþý kötü iþlerin baþlatýlacaðýný kimse beklemiyordu. Buna tepki olarak Türkmenlere bir dizi baský ve vahþet uygulandýðýný görüyoruz. Ýngiliz Ordusundaki gurkalar (paralý askerlik yapanlar) bu iþle görevlendirilmiþtir. Hazýrlanmýþ plana göre; Mayýs 1924 (Ramazan 1324)'ün ilk günlerinde, Kerkük civarýnda mevzileþen gurkalar, þehir içinde Türkmenleri kýþkýrtacaklardýr. Þehirde bulunan Ýngiliz yanlýsý satýlmýþlar, iþgal ordusunca silahlandýrýlmýþlardý. 4 Mayýs 1924, Ramazan Bayramý arifesinde, zorbalýk yapan bir Ýngiliz askerinin büyük çarþýda bir þekerciden, aldýðý þekerlerin parasýný keyfi olarak vermeyeceðini, vergi kestiðini söylemesi üzerine Türkmen bakkalýn bu hakarete karþý koymasý ile planlanan olaylarýn fitilini ateþlendiðini düþünmekteyiz.
Kral Faysal’ýn baþa geçmesiyle beraber yaþanan en önemli geliþme, Arap ulusçuluðunun teorisyeni Sati el Hüsri'nin Irak'a getirilmesidir. Onun kurduðu Arap birliðine yönelik eðitim sistemi özellikle Þii gruplarýn tepkisini toplamýþtýr. Kral Faysal güçlü ve baðýmsýz bir Irak kurabilmenin yolunun güçlü bir ordudan geçtiðini biliyordu. Bu nedenle bu tip bir ordunun oluþmasý için çalýþtýysa da Iraklý Kürtler ve Þiilerin olumsuz tavrýyla karþýlaþmýþ ve askere almalarda daima sorunlar çýkartmýþlardýr. Her iki topluluk da Sünni Araplara asker olarak hizmet etmeyi reddetmiþlerdir.
Ýlerleyen yýllarda Sünnilerle Þiiler arasýndaki bütünleþme süreci yaþanmýþ karþýlýklý evlilikler ve ticaret iliþkileri olmuþtur. 1928 gelindiðinde 88 kiþilik Irak parlamentosunda 26 Þii üye vardý. 1930 yýlýnda Irak hükümeti baðýmsýz bir devlet olma yolunda Ýngiltere ile 25 yýllýk bir anlaþma imzalarken, 1932 yýlýnda Milletler Cemiyeti'ne baðýmsýz bir devlet olarak katýldý. 1933 yýlýnda Kral Faruk'un ölümünün ardýndan ülkedeki dinsel ve etnik çatýþmalar arttý.
1935'te Ýtalyanlarýn Habeþistan'ý iþgali, Ortadoðu ülkeleri arasýnda özellikle güvenlik endiþesinin oluþmasýna sebep olmuþtur. Ýtalyanlarýn Kuzey Afrika'da kurduðu bu hâkimiyeti, Yemenle yaptýðý anlaþmayla Kýzýldeniz'in çýkýþýný kontrol eder hale gelmesiyle, Ortadoðu'ya taþýmayý planlýyordu. Bu gibi faktörlerin etkisiyle, Ortadoðu ülkeleri arasýnda Sadakat Paktý kuruldu.
Ýkinci Dünya savaþý yýllarýnda hâkim güçler arasýnda yaþanan mücadele Irak üzerine de olmuþtur. Almanlar yaptýklarý darbe ile kendilerine yakýn bir yönetimi baþa getirseler de, yapýlan ikinci darbe ile Ýngilizler tekrar hâkimiyeti kurmuþlardýr. Ýkinci Dünya Savaþý yýllarýnda Türkiye sýnýrlarýna kadar gelen Almanlarýn amaçlarýndan birisi de Türkiye'yi geçerek Irak'taki yandaþlarýna yandým edip, buradaki Ýngiliz hâkimiyetini kýrmaktý. Fakat daha sonra Alman ordularýnýn Rusya'ya dönmesi, Türkiye'nin iþgali ve Irak'a ulaþma planlarýndan vazgeçmesine sebep oldu. Ýngilizler Irak'ý da Almanya'ya karþý savaþa girmeye teþvik etse de, Irak yönetimi Türkiye'yi örnek alarak ayný tarafsýzlýk politikalarýný izlemiþ ve savaþa girmemiþtir.
1936 yýlýnda Kürt kökenli bir Albay olan Bekir Sýtký liderliðinde bir darbe gerçekleþti. 1941'de ise Mayýs harekâtý olarak bilinen ikinci bir darbe oldu. 1945 yýlýnda Arap ülkeleri bir araya gelerek, bir Arap Birliði örgütü kurdular. Arap Birliði harekâtý Arap ülkeleri arasýnda milliyetçilik duygularýnýn da artmasýna sebep oldu. Bunu sonucu olarak da Irak, Suriye, Ürdün ve Lübnan’ýn bir tek ülke olarak birleþmesi fikri ortaya atýldý. Araplarýn birleþme düþüncesini özellikle Ýngiltere destekliyordu. Bu birleþme ile Ýngilizler, Suriye ve Lübnan'daki Fransýz hâkimiyetini kaldýrarak bu bölgeleri de kendi hakimiyeti altýna almayý amaçlýyorlardý. Diðer güçlü bir Arap ülkesi olan Mýsýr ise bu birleþmeye karþý çýkýyordu. Mýsýr’ýn endiþesi Arap dünyasýnýn en büyük ülkesi olma özelliðini yitirecek olmasý idi. Ortadoðu'da Ýngilizlerin etkisinin zayýflamasý, Ýsrail devletini kurulmasý, Mýsýr'ýn muhalefeti gibi nedenlerle bu birlik fikri hayata geçirilemedi. 1960'lý yýllarda Mýsýr ve Suriye'nin birleþmeleri dýþýnda Arap ülkeleri arasýnda bir birleþme yaþanmadý.
Türkmenler ise ayný dönemde, Kerkük Petrol Þirketinde çalýþan iþçilerin ücret, çalýþma ve hayat þartlarýnýn düzeltilmesi için, þirket yöneticilerine baþvurdular. Ýsteklerinin ciddiye alýnmadýðýný gören Türkmenler, bu sefer isteklerini sýraladýklarý dilekçeleri, gazetelerde yayýnlayarak, kamuoyuna duyurma yoluna gittiler ve durumu protesto etmek için, 1 Temmuz 1946'da topluca iþi býraktýlar. Ýþçiler daha sonra Gavurbaðý Meydaný olarak bilinen yerde, her akþam toplanarak konuþmalar ve gösteriler yapmaya baþladýlar. Irak hükümetince greve katýlan iþçilere “komünist” damgasý vurulmasýna raðmen, iþçiler Irak tarihinde belki de bir ilki gerçekleþtirerek, 1 Temmuz 1946’da topluca iþ býrakma (sayýlarý yaklaþýk beþ bini buluyordu) eylemine, yani greve gittiler.”
4 Temmuz günü, þirket yöneticilerinin isteði üzerine polis, greve ön ayak olan elebaþlýlarýn bir kýsmýný tutuklayýnca, iþçiler ve aileleri daha fazla galeyana geldiler. Polis güçleri, güya grevi kýrmak için, 12 Temmuz günü iþçilerin her akþam toplandýklarý Gavurbaðý meydanýný kuþatma altýna alarak bir katliama giriþtiler. “Gavurbaðý Katliamý adýyla anýlan bu olayda bir kadýn ve bir çocuk dâhil 20’ye yakýn sivil Türkmen vatandaþ can verdi ve 100’ün üzerinde Türkmen yaralandý.”
Ýsrail'in kurulmasý ile Arap-Türkiye iliþkileri yeni bir döneme girdi. ABD'nin etkisi ile Türkiye'nin Ýsrail devletini tanýmasý Arap ülkelerinde tepki ile karþýlandý. Türkiye bu tepkileri azaltmak ve yeni müttefikler bulabilmek için Irak'la yakýnlaþmaya çalýþtý ve ABD ve Ýngiltere'nin aktif katýlýmlarýyla Baðdat Paktý imzalandý.
Ýkinci Dünya Savaþý sonrasý Dünya üzerindeki güç dengelerinde büyük deðiþmeler yaþandý. Ýngiltere hâkimiyetini yitirirken ortaya çýkan boþluðu ABD ve Sovyetler Birliði doldurmaya baþladý. Irak bu dönemde Sovyetler Birliði’nin yanýnda yer aldý.
1958 yýlýnda gerçekleþen kanlý darbe ile Krallýk devrilip, Cumhuriyet ilan edildi. General Abdülkerim Kasým cumhurbaþkaný oldu. Irak bu darbenin ardýndan Baðdat Paktý'ndan çekildiðini açýkladý. Irak'ta bu dönem özellikle komünizm ve etnik milliyetçiliðin hýzla yayýldýðý yýllardýr. “14 Temmuz 1958 darbesinden sonra etnik milliyetçiliðin inkiþafý ve siyasi akýmlarýn yayýlmasý ile Türkmenler arasýnda bilinçlenme süreci baþladý. 1959 Kerkük Katliamý yeni bir dönemin baþlangýcý oldu. Türkmenler artýk bir arada ve birlikte hareket etme gereðini hissettiler. Bu süreç geliþerek devam etti. Türkiye'ye öðrenim için gelen öðrenciler 9 Ekim 1959'da Irak Türklerinin ilk kültürel ve sosyal kuruluþu olan Irak Türkleri Kültür ve Yardýmlaþma Derneði'ni kurdu ve dernek asli fonksiyonun yanýnda siyasi konularda da faaliyet gösterdi”
Irak'ta yaþanan bu deðiþiklik Ortadoðu'daki tüm dengeleri alt üst etti. Irak'taki bu darbeden etkilenen Suriye'de benzer bir askeri darbe yaþandý. Ortadoðu'nun tamamen Sovyet Rusya'nýn hâkimiyetine girmemesi için ABD ve Ýngiltere harekete geçti. ABD Lübnan'a askeri müdahale yaparken, Ýngiltere Ürdün'deki karýþýklýðý bahane ederek orayý iþgal etti.
Ortadoðu'nun önemli bir bölümünün Sovyet etkisi altýna girmesi ABD ve müttefiklerini endiþelendirdi. Özellikle son dönemde açýklanan belgeler Türkiye'nin Irak ve Suriye'de yaþanan darbelerin ardýndan ABD'nin baskýsýyla bu ülkelere yönelip bir iþgal planý hazýrladýðý ve daha sonra bazý nedenlerden dolayý bundan vazgeçtiðini ortaya koymakta.
8 Kasým 1963'te Baas Partisi mensuplarý ve ordudaki milliyetçiler, darbe giriþiminde bulundular. Fakat General Abdülselim Arif yeni lider oldu ve ülke genelinde komünist avý baþlatýldý. 17 Kasým 1968'de Baas Partisi bir darbe ile iktidarý ele geçirdi. General Ahmet Hasan el Bekir Cumhurbaþkaný oldu.
-----
Yararlanýlan kaynaklar:
- Saatçi, Suphi, Tarihi Geliþim Ýçinde Irak’ta Türk Varlýðý, Tarihi Araþtýrmalar ve dokümantasyon Merkezleri Kurma Ve Geliþtirme Vakfý, Ýstanbul 1996

-Hürmüzlü, Habib, “Kerkük Petrolleri Ve Türkmenler”, Global Strateji Dergisi, Ýlkbahar 2007

-Muratlý, Ýnci,”Irak Türklerinin Siyasi Tarihi”, 21. Yüzyýl Türkiye Enstitüsü Ýnternet Sitesi, ”http://www.21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=1100&kat=18#_ftn17”. (Son Eriþim Tarihi: 14.11.07).
- “http://tr.wikipedia.org/wiki/Irak”, (Son Eriþim Tarihi: 14.11.07).