Ermeni soykýrýmý, Türkiye’nin senelerdir kendi içinde ve uluslararasý arenada yanýtlamaya çalýþtýðý bir bilinmeyen olarak önümüzde duruyor. Bu konuyu birçok tarihçi, siyasetçi, hukukçu tartýþtý. Herkesin görüþleri, baktýklarý açýdan, farklý belgelerle, farklý sonuçlara ulaþtý. Ben de bu yazýmda, bu konu hakkýnda akademik incelemeler yapan Minnesota Üniversitesi öðretim üyesi Taner Akçam’ýn “Osmanlý-Türk belgelerine göre Ýttihat ve Terakki’nin 1915’te Ermenilere yönelik politikalarý” makalesini eleþtireceðim.
Baþta söylenmesi gereken; Taner Akçam’ýn, 1. Dünya Savaþý yýllarýnda Osmanlý’nýn , Ermenileri öldürdüðü ve bunun savaþ sýrasýnda alýnmýþ ani bi karar olmaktan çok, düzenli bir eylem olduðu görüþünü savunduðudur. Akçam bu görüþü, makalesinde belli bir sýralamaya göre, birçok referans göstererek ve kaynak belirterek savunmuþtur. Ona göre; “Ýttihat ve Terakki, uygulanmasýna Birinci Cihan Savaþý’ndan önce Ege Bölgesi’nde baþlamak üzere tüm Anadolu’nun, kendi ifadeleri ile gayritürk unsurlardan arýndýrýlmasý doðrultusunda bir plana sahip olmuþ ve savaþ yýllarýnda bu planý tüm Anadolu sathýna yayarak hayata geçirmiþtir.” Fakat zamanla, asýl politikanýn gayritürk unsurlarýn tasfiye edilmesi deðil, gayrimüslimlerin topluluk dýþýna itilmesi ya da asimile edilmesi yoluyla homojen bir “Türklük” yaratýlmasý olduðu görülmüþtür.
1915’te Osmanlý’daki Ermenilere tehcir uygulandýðý artýk herkes tarafýndan kabul edilmektedir. Kaynaklarda farklýlýk gösteren þey, bu tehcirin yalnýzca Doðu Anadolu’daki Ermenilere uygulandýðý, tüm topraklara yayýlmadýðý ya da tehcir sonrasýnda Ermeni vatandaþlarýn mülklerinin satýmýndan elde edilen paranýn onlara ulaþtýrýlýp ulaþtýrýlmadýðý,.. sorunlarýdýr. Osmanlý arþivleri birçok soruya cevap buluyor gibi görünse de, önemli bir kýsmýnýn yok edildiði de bir gerçektir. Hatta Akçam’ýn makalesinde; tehcirle ilgili, dönemin valilerine, kaymakamlarýna ya da askerlerine gönderilip okunduktan sonra yakýlmasý emri verilen birçok belgeden de bahsedilmektedir.
Akçam makalesinde, alýnan Ermeni tehciri kararýnýn, Ermenileri imha etmek olduðunu iddia etmiþ; bunun Ýttihat ve Terakki içinde uzun süren tartýþmalardan sonra karara baðlanmýþ bir mesele olduðunu, doktor Bahaettin Þakir Bey’in , Talat Paþa’nýn ve bazý illerin bürokratlarýnýn (Diyarbakýr valisi, Boðazlýyan kaymakamý) tehciri nasýl imhaya dönüþtürdüklerini ve yollarýna taþ koymaya çalýþan devlet görevlilerini de idam ettirdiklerini, burada belirtemeyeceðimiz kadar çok örnek ve referans vererek açýklamýþtýr.
Tehcir sonrasýnda bir takým kaynaklar ve yorumcular, Ermenilerin mallarýnýn satýlýp gelirlerinin kendilerine yollandýðýný gösterirken; bir diðer kýsýmkiler ise bu gelirlere devletin el koyduðunu söylemektedirler. Akçam da satýþtan elde edilen gelirlerin Ermenilere iletilmediðini iddia eden gruptandýr ve o paralarýn beþ amaç uðruna harcandýðýndan bahseder : 1) Müslüman burjuva yetiþtirmek 2) yeni gelen muhacirlerin ihtiyaçlarýný karþýlamak 3) Askeri ihtiyaçlarý karþýlamak 4) Ermenilerin tehcir masraflarýný karþýlamak 5) Hükümetin deðiþik ihtiyaçlarýný karþýlamak
Ermeni tehcirinin, Ermenilerin imhasýna yönelik bir çaba olmadýðýný iddia eden görüþlerin savunduðu temel nokta, Ýstanbul ve Ýzmir’deki Ermenilere dokunulmadýðýdýr. Fakat Akçam, bunun da yanlýþ bir bilgi olduðunu örneklerinde göstermektedir. Ona göre Ýstanbul’daki sürgünle doðudaki sürgün arasýndaki tek fark; Ýstanbul’dan yapýlanýn parça parça ve zamana yayýlarak deðiþik dönemlerde gerçekleþtirilmiþ olmasýdýr. Ayrýca Ýstanbul sürgününün Osmanlý arþivlerinde de dýþ kaynaklarda da belgelendirildiðini, bu açýdan da bütünlük ihtiva ettiðini savunmaktadýr.
Akçam’ýn makalesinde belirttiði tüm geliþmelere bir kaynak göstermesine karþýn, tamamen zýt görüþlerin de arþivlerden belge bulabilmesi –ya da bulduklarýný iddia etmeleri- enteresan bir tezat olarak konunun temelinde yatmaktadýr. Örneðin; Gündüz Aktan, tehcirin, Ýttihat ve Terakki’nin tamamen Ermenileri korumaya yönelik olarak izlediði bir politika olduðunu savunmaktadýr. Enver Paþa, Doðu Anadolu’da yaþayan Ermenileri, Kafkaslardan topraklarýmýza giren Ruslar’dan korumanýn iki yolu olduðunu ileri sürmüþ ( onlarý Rus ordularýna doðru sürmek, yani siper olarak kullanmak, ya da tehcir ettirmek ) bu fikirlere karþýlýk olarak Talat Paþa da tehcirin daha iyi niyetli bir eylem olacaðýna karar vermiþtir. Arsen Avegyan’a göre ise, Ermenilere yapýlanlarýn soykýrým olduðunu Osmanlý Devleti zaten 1918’de kabul etmiþtir. Kendisi bu iddiasýný da, Ermenilerin imhasýnda rolü büyük olan Diyarbakýr valisi ve Boðazlýyan kaymakamýnýn idam edilmesine dayandýrmaktadýr. Yararlandýðý kaynak da Taner Akçam’ýn da makalesinde sýklýkla baþvurduðu iki süreli yayýn olan Takvim-i Vekayi ve Alemdar’dýr. Öte yandan; Türk Tarih Kurumu Baþkaný Yusuf Hallaçoðlu’nun iddialarý da Ermeni tehcirinin iyi niyetli bir politika olduðundan yanadýr ve kendisi, üstüne basa basa tehcirin tüm Ermenilere uygulanmadýðýný iddia edip çeþitli kaynaklar göstermektedir. Bir baþka emekli bürokrat olan Nüzhet Kandemir ise, amacýn imha olmadýðýný, öyle olsaydý Osmanlý’nýn tehcire batýdan baþlamýþ olacaðýný savunmuþtur.
Böylece uzayýp gidebilecek örnekler listesinden de anlayabileceðimiz gibi, Ermenilerin tehcir ettirildiði kabul edilse de, bunun planlý bir imha mý yoksa iyi niyetli bir yardým mý olduðu konusu hâlâ tartýþýlmaktadýr. Herhalde iþin ilginç tarafý ise; her iki görüþü kabul eden eleþtirmenlerin de arþivlerden, kendilerini kanýtlayabilecek belgeler bulmalarýdýr. Buradan yola çýkarak, konu hakkýnda söylenebilecek son þey; araþtýrmaya baþlarkenki düþüncenizin, araþtýrmanýzý büyük ölçüde etkileyeceðidir. Çünkü söylediðimiz gibi, konuya geniþ bir yelpazeden bakan birçok kaynak bulunmaktadýr. Tezini hazýrlayan araþtýrmacýnýn da kaynak taramasýný, onu kanýtlamaya yönelik olarak yapacaðýný kabul edersek, bu açýdan, Ermeni soykýrýmý-tehciri hakkýnda yapýlacak tüm araþtýrmalarýn -bir ölçüde- yanlý olduðunu farketmiþ oluruz.