ERTENGÝ

Sözlü anlatým, tüm dünya edebiyatlarýnýn temelini oluþturmaktadýr. Nogay edebiyatýnda da Ertengiler, sözlü anlatým yolu ile geçmiþten günümüze kadar, o günün sosyolojik yapýsýna uygun deðiþime uðrayarak bu günkü nesillere kadar ulaþabilmiþlerdir.
Nogay edebiyatýndaki Ertengiler, Türk edebiyatýndaki masal ve efsanelere denk düþmektedir. Ertengilerdeki kahramanlar ve anlatýlanlar bazen gerçeküstü güçlere sahip ve hayal mahsulü kiþiler olabilecekleri gibi ayný zamanda, geçmiþte yaþanan gerçek olaylarýn ve gerçek kiþilerin, zaman içerisinde halk arasýnda efsanevi güçlerle donatýlarak , dilden dile anlatýmý ile bu günkü Ertengilere dönüþmüþlerdir.
Ertengiler masallarýn aksine, sadece eðlence amacýyla anlatýlan dinletiler deðillerdir. Masallarda anlatýlan olaylar ve kiþilerin, o günkü toplumlarýn sosyal yaþamlarýyla ilgili ipuçlarý vermesi beklenilemez. Ertengiler de masallar gibi anonim olmakla birlikte, anlatýldýklarý ve nihayetinde vücut bulduklarý toplum içerisinde, o toplumlarýn sosyal yaþamlarý, bireysel iliþkileri, dinsel motifleri, kültürel yaþamlarý ve kullandýklarý dile yönelik ipuçlarýný içerlerinde barýndýrmaktadýrlar.
Masallar gibi Ertengilerde, anlatýlmaya baþlandýklarý günden bu güne kadar geçen zaman içerisinde, herhangi bir deðiþikliðe uðramadan, özgün hallerini ve anlatýmlarýný koruyarak, bu güne ulaþmalarýný saðlayacak formlara sahip deðillerdir. Geçmiþ dönemlerde ve hatta yüzyýllar öncesinde dile getirilen ve yine sözlü anlatým yolu ile – yazýlý kaydý olmaksýzýn - günümüze kadar bozulmadan gelen þiirler, ilahiler, türküler þýnlamalar, taþlamalar vb. edebi eserler gibi keskin , deðiþtirilemez ve belirleyici hatlara ve formlara sahip olmadýklarý için ; günümüze ulaþana kadar temelinde ve taþýdýklarý mesajlarda deðiþime uðramadan – veya pek az deðiþime uðrayarak - anlatým tarz ve ifadelerinde , anlatan kiþilerin, anlatým biçimlemelerine ve insiyatiflerine maruz kalmýþlardýr.
Masallarda anlatýlan karakterlerin ve olaylarýn, anlatýlan kiþilere mutlak olarak bir ders veya pay çýkarmasý söz konusu deðildir. Bilakis, eðlence ve zaman geçirme amacýyla yüzyýllardýr bu anlatýlar bir araç olarak kullanýlagelmiþtir. Ertengilerde ise anlatým tarzý , olaylarýn ve kiþilerin iþleniþ biçimi temelde masallarla birebir örtüþmekle birlikte, üstlenilmiþ veya yüklenilmiþ bir veya birkaç misyonu vardýr.
Ertengilerin ortaya çýkýþ biçimi muhtemelen, yaþanmýþ olaylarý sözlü anlatým yolu ile zihinlere ve sonraki nesillere aktarma amacýyla ortaya çýkmýþtýr. Dolayýsýyla henüz çýkýþ noktasýnda üstlenilmiþ bir misyona sahiptir. Bu yüklenilmiþ misyon, toplumsal hafýzayý zinde tutmakla ve bir sonraki nesile aktarmakla mükelleftir.
Ertengilerin konu edindikleri olaylar ve olaylarda iþlenen konular, bazen gerçeküstü olmakla birlikte, yazýlý edebiyatý neredeyse olmayan bir toplumun hafýzasýný zinde tutarak ; ahlaki, kültürel, dinsel ve sosyal öðretilerini kendi bünyesine katarak, ayný zamanda Nogay kültürünün geliþimine katký saðlamýþlardýr.
Deðiþmez bir gerçektir ki, toplumlarýn kendi kültürlerini devam ettirebilmeleri için hem zenginleþtirmek hem de katký saðladýklarý bu kültürü bir sonraki nesile aktarmak zorundadýrlar. Yaþayan bir organizma olan kültür, yaþamýný idame ettirebilmek için her zaman ; genç ve taze dimaðlara, genç nesillere ihtiyaç duymaktadýr.
Çocuklarýn ve genç nesillerin yetiþtirilmesinde ve eðitiminde Ertengiler önemli iþlevler üstlenmiþlerdir. Ertengi anlatacak kiþiyi merakla dinlemeleri ; çocuklarýn merak hissinin, dikkatinin , hafýzasýnýn ve hayal gücünün geliþimine, sözsel anlatým yeteneklerinin ve kendilerini ifade edebilme ve empati yapabilme yönlerinin geliþimine katký saðlamaktadýr.
Nogay edebiyatý içerisinde önemli bir yer edinen Ertengiler, Nogaylarýn konar - göçer yaþam tarzlarýndan ; savaþçý ve genelde isyankar ruhlarýndan ; maruz kaldýklarý haksýzlýklar, soykýrýmlar ve sürgünlerden izlerde taþýmaktadýr. Böylesi zorlu bir yaþam mücadelesi içerisindeki halkýn, sözlü edebiyattan yazýlý edebiyata geçiþ süreci bir hayli geç ve bir o kadar da yavaþ olmuþtur. Bu ve buna benzer nedenlerle Nogay edebiyatý içerisinde yazýlý olarak günümüze ulaþan Ertengi sayýsý oldukça azdýr.
Nogaylarýn konar- göçer ve savaþçý sosyal yapýsý, toplumsal edebiyatlarýnýn bu güne kadar çok az bozulmaya maruz kalarak ulaþmalarýný saðlamýþtýr. Bu sosyal yapýlarý nedeniyle kendilerinden baþka halklarla , dil baðlamýndaki iliþkilerini, çok sýký ve dar bir kapsamda tutmuþlardýr. Bu nedenledir ki, dillerini muhafaza edebilmiþlerdir. Dolayýsýyla sözlü edebiyatlarý ve Ertengileri de dil tahribatýna uðramadan kendini koruyabilmiþtir.
Yukarýda sýraladýðýmýz nedenlerden ötürü Ertengiler, Nogay sözlü halk kültürünün ve edebiyatýnýn temel taþlarýndan birini teþkil etmektedir. Fakat Nogaylarýn tarih içerisinde yaþadýklarý sürgün ve soykýrýmlar, sözlü edebiyatlarýný derinden etkilemiþtir. Yazýlý kaydý bulunmayan bu Ertengiler, yaþanan sürgünler ve soykýrýmlar neticesinde unutulmaya baþlanmýþlardýr. Daðýlmak zorunda kalan ve parçalanan bir halkýn sürgün veya soykýrýmlarla telef edilmesi, bir Ertengiyi bilen ve anlatan kiþilerin sayýsýnýn hýzla azalmasýna veya zamanla hiç kalmamasýna neden olmuþtur. Bu nedenle geçmiþten günümüze ulaþan Ertengi sayýsý oldukça azdýr.
Yakýn sayýlabilecek tarihler içerisinde belli bölgelerden çýkarýlýp, farklý güzergahlarda göç etmek zorunda býrakýlarak veya kendi insiyatifleriyle Türkiye’ ye yerleþen Nogaylar, yeni vatanlarýnda mümkün olduðunca kültürlerini korumayý baþarabilmiþlerdir. Bu kültürel varoluþ çabasýnda Ertengilerin yeri yadsýnamaz. Ancak yakýn zamana kadar günlük yaþamda kendine yer bulan Ertengiler, bu gün deðiþen sosyal ve kültürel þartlar nedeniyle günlük yaþamda ya çok az yer almakta ya da tamamen unutulmakla karþý karþýya kalmýþlardýr.
Nesilden nesile aktarýmý yapýlamadýðý için genç nesiller Ertengileri bilmemektedir. Dolayýsýyla Ertengiyi bilen nesiller zamana yenik düþmekte ve kendileriyle birlikte Ertengiler’de aramýzdan birer birer çekilmektedir. Bu nedenle , bu kültürel erozyonu önlemenin en önemli ve etkin yolu, Ertengileri özgün halleriyle kayýt altýna almaktýr.

Ö. Hakan BENLÝ
01.03.2008
Kulu - Konya





BEYBOREK

ERTENGÝ

Derleyen : Ö. Hakan BENLÝ
Kaynak : Minübe GÜNER
Yer : Boðazören ( Köstengil ) Köyü
Tarih : 25.02.2008


     Býr bareken býr cok eken, cok demesi pek günah eken. Evvel zaman iþinde býr kartman býr kurtga bar eken. Bu kartman kurtgadýn da býr gýzý bar eken. O kart, zavallý býr fakir eken bir fakir eken, mal güdediken. Býr kündün býr berinde karttýn kurtgasý öledi. Gýzman kart kaladý. Karttýn yaþadýgý cerge yakýn býr de dul býr bike bar eken. O da kurtga eken. O kurtga aytadý iþte ; kurtga künde kabar ciberedi buga, kartga . Ýlla meni alsýn men üyleniyikmen, men onuman üylenmek isteymen diydiken . Kurtga ;
‘Men onun gýzýna kararman’ diydi. Kartda kabar ciberip aytadý ;
‘ Erten üylensek, analýk bolur menim gýzýmga karamaz’ diydi.

Kurtga ‘ Kararman ’ diydi býr söz beredi. En nihayetinde Kart, kurtgadý bike etip aladý özüne.Karttýn üyüne keledi, kurtga. Ondan sona býr gun bulay eki gun bulay gýzman zýtlaþýp baslaydý, analýk ya… Kart aytadý ;
‘ Zormunan keldin amman þimdi gýzýmga dirlik bermeysin’ diydi…

     Kurtga künde aytadý gýzdýn babasýna;
‘ Gýzýn naday etedi, gýzýn anaday etedi ‘ dep aytadý zavallýga…
Ondan sonra, mal güder eken ya babasý, babasý avruydu. Babasý avruduktan sonra gýzdý mal güttürmege ciberedi analýk. Mal gütmege ketedi, ketgen zamanda bu maldý küdedi, Analýgý gýzdýn koluna da býr kazak beredi eken. Künde bunu ör diydiken. ‘ Hem mal güt hem bunu ör ‘ diydiken. Bu gýz zavallý cýlaydý, cýlaydý, cýlaydý ; hem mal þeviredi hem býr karýs öremaydý. Býrde karaydý maldý þevireyim degende, bir kümale körünedi buga. O kümalege ketedi, ketse iþinde býr kurtga oturu. O’ da Hýdýrilyas eken amma gýz bunu bilmeydi. Baradý ;
‘ N’etesin aye ‘ diydi.
‘ Ke gýzým .Ne eteyim, oturuman ‘ diydi iþgerde kurtga.
‘ Ne eteyim , oturuman yavrum ‘ diydi. Býrtikiy gonuþadýlar sonra býr ara kurtga gýzga ;
‘ Nav yerdi býr sýpýraþ’ diydi .
     Bu kurtgadýn kümalesini aruv etip sýpýradý. Kurtgadý kuþaklaydý , süyedi.

‘ Ah, ayem , ayný menim anamday kokuysun ‘ diydi .
‘ Menim býr analýgým bar ‘ diydi
‘ Babam aruv edi, mal güdetan edi. Þimdi o avurdu men güdemen maldý. Hem mal güdemen birde menim kolumga kazak berdi onu öremen ‘ diydi
‘ Öremen öremen bolmaydý , üyge barganda daanalýgým azarlaydý, zopalaydý meni ‘ diydi. Cýlaydý gýz. Kurtga aytadý
‘ Yavrum sen ör, bu öser’ diydi. O mubarek de Hýdýrilyas eken. O öredi möredi kurtgadýn yanýndan ketedi. Üyge barýyatrýkende gocaman kazak boladý bu. Aketedi anasýna beredi. Neyse, olay olay derken bunun babasý da öledi bu zavallý kaladý. Býr zaman keþedi býr cas buga aþýk boladý. O’nýn atý da Beybörek eken. Gýzdý analýgýndan ayttýradý, ayttýradý bermeydi ; ayttýradý, ayttýradý bermeydi. Bike bermeydi Allah bermeydi. Anav ekövü süyedi ya birbirini , bermeydi. O cerde bir padiþahtýn da býr ulu bar eken. Allah tarafýndan heþ balasý bolmaydýken. Bolgan balasýda bala tuv, cýlan bolup tuvadýken. Padiþahtýn kenþeginin balasý cýlan bolup tuvadugu üþün casga gýz aladýkenler. Gýzdýn bargan günü padiþahtýn ulu cýlan bolup þakýp öltürediken. Bargan kenþekti bargan künü þagýp öltürediken. Tanga ölediken bargan gýzlar. Bu bike esitedi, analýgý. Diydi ki,
‘ Menim býr arüv gýzým bar, keliniz menim gýzýmdý bereyim, alýnýz ‘ diydi.
Bunlar tüngür kelediler neyse bu gýzdý aladýlar cýlanga. Analýgýna cýlap cýlap
‘ barmayman men oga ‘ diydi.
Analýgý ‘ baryaksýn ‘ diydi.
‘ Meni öltürür O, mende ölyükmen endi ‘ diydi, analýgý gene
‘ baryaksýn ‘ diydi.
Bu gýz cýlaydý, cýlaydý, cýlaydý ; kene o kümale ketedi. Kümalege barganda o kurtgadý gene oturbyatýrkende köredi. Kurtga gýzdýn cýladgýný körüp soraydý ;
‘ Ne üþün cýlaysýn yavrum ? ‘ diydi. Gýz, kurtgaga;
‘ Ne cýlayým aye ‘ diydi,
‘ Bir padiþahtýn ulu bar, meni oga ayttýradýlar. O’ da algan gýzdý þagýp öltürediken.Meni de erten aketiyikler, men de ölüyükmen ‘ diydi.
‘ Barmayman, barmayman dep aytaman, analýgým bolyak bike meni zorman beredi’ diydi.
‘ Menimde süydügüm bir cas bar Beybörek dep, meni O’ga bermeydiler, anavga berediler’ dep aytýp aytýp cýlaydý. Neyse, bu olay degen sonra gayrý kurtga kýzga;
‘ Yavrum heþ cýlama’ dep aytadý. Cýlanbeg’den üþün;
‘ O öyle aruv býr cas, öyle gözel býr cas O ’ diydi.
‘ Heþ zannetbiyiksin, O senin Beybörek’inden gözel birövü ‘ diydi.
‘ Sen Kenþek bolup bardýmýydý o keþe canýnga cýlan bolup keliyik, tilge kelip o zaman saga dösekge cat dep aytýyak ‘ diydi kurtga.
‘ O saga olay degende sen de oga çeþinde kel koynumga ‘ dep ayt diydi.
‘ O zaman kýrk kabak kiyimi bar onun. Cenab-ý Allah’ta olay yaratgan O’ nu, cýlan bolup yaratgan sabid amma cýlan tuv O ‘ diydi.
‘Saga þeþin dedikce sende oga þeþinde kir koynumga ‘ dep tembihleydi.
‘ Bunu kýrk sefer ayt oga, Cýlanbeg her seferinde þýrpýnýr bir kabýgýnu atar, her seferinde býr kabýgýný taslap sonunda bir cas bolu, býr cas bolurr gözel mi gözel. Heþte seni öltürmez ‘ diydi. Kýz neyse turup üyüne ketedi. Ertesi kün kelip gýzdý aketediler, zavallýdý. Üylenediler, keþe bolganda cýlan bunun canýna kelip tilge keledi.
‘ Þeþinip dösekge cat ‘ diydi. Kenþekte Cýlanbeg’ge ;
‘ Men þeþinirmen, sen þeþinde kir koynumga ‘ diydi. Cýlanbeg bir kat kabýgýný atadý. Gýzga býrtta ;
‘ Þeþinip tösekge kir’ diydi. Kýzda kene Cýlanbeg’ ge ;
‘Men þeþinirmen, sen þeþinde kir koynumga ‘ diydi.
Cýlanbeg üstünden býr kat ta kabýgýný atadý. Bunu kýrk kez yasaydýlar. En son kabýgýný atýyatýrkende Cýlanbeg þýrpýnadý, þýrpýnadý, þýrpýnadý kýrk kabat kabýgýný attýktan sona babaciðit, gözel mi gözel bir cas bolup þýgadý. Kenþektin koynuna kiredi. Ertesi kün castý körgen padiþah babasý, anasý süyünedi. Camsan gýzdý körgen anav analýk yanadý da tutuþadý. Zaman keþedi kenþektin Cýlanbeg’den býr gýzý boladý.
Analýk kene býr dertge tüsedi. Gýz ölmedi ya. Karaydý padiþahtýn yanýnda gýzdýn rahatý cerinde, sarayda yaþap ketedi… Ne eteyim ne eteyim diydi aklýna Beybörek keledi. Baradý Beybörektin yanýna. Onu fitnelep baslaydý ;
‘ Sen gýzýmdý o gadar süydünde ne onu Cýlanbeg’ ge taslap kettin. Menim gýzým seni bek süyedi. Sen bunu al da kaþ’ diydi.
Beybörek gýzdýn özünü süydügünü üyrendikten sonra Cýlanbeg’ge baradý,
‘ Gýzdý almaga keldim,illa gýzdý alyakman onu maga beriyiksin ‘ dep aytadý.
Berirsin, bermezsin; berirsin bermezsin derken ekövü töbelesedi. Bu gýzda halen süyediken Beybörekti. Beybörekmen gýz kaþadýlar. Kenþek kýzýný Cýlanbeg’ de taslap kaþadý. Anav padiþah, kolu uzun ne yasap ne etip bu kaþganlardý ýslaydý. Barýrsýn barmazsýn derken
‘ Ne etiyik, ne etiyik’ diydi o uyerdeki komþularý…
‘ Bundan gýzý bar, navduda süyedi ekövü birbirini’ diydiler.
‘ Ne eteyik aþe’ diydiler. O zaman caslarga aytadýlar ;
‘ Bu gýzdý bir tarlaga aketiyisiniz, eki atmýnan kovalap iyice coryaksýnýz sýcakta ‘ diydiler.
‘ Ekönüzde eki destidi aylaksýnýz kolunuzga, kaysýnýzdan avel su tilerse gýz onun gayrý’ diydiler.
Onumunan, bikedi aladýlar ketediler, üken bir tarlaga taslaydýlar. Caslardýn ekövü eki yaktan atlardýn üstünde, adlýlarýna bikedi katýp cuvurtadýlar, cuvurtadýlar. Su tolu testilerde kollarýnda. Kenþek sýcakta küneþtin astýnda cuvurup cuvurup cigeri susuzluktan canadý, terleydi , cýlbýrap kaladý. Kenþek býr yaktan da :
‘ Allahým men ne eteyim þindi ‘ dep cýlaydý…
‘ Cýlanbeg’den su tilesem gýzým bar, sabi ; Beybörekten su tilesem canýmdan köp süyemen. Men bunlardý kaytiyikmen ya Rabbim.. ‘ dep düþünedi…
Kenþek býr yaktan bulay düþünübyatýrekende anav caslarda , atlardýn üstünde bunu kovalaydýkenler. Kenþektin tili tamagý kurugan, közünün aldý kararýp ketediken. Gayrý dayanyak güþü kalmagan cerge cýgýlýp kalgan. O arada caslardan birövüne ünlegen :
‘ Cýlanbegim, Cýlanbegim… Býr su ber aslan begim… ‘ dep calvaradý.
     Kenþektin Cýlanbeg’ ten su tilegenini esitgen Beybörek haman atýndan atlaganýman kenþektin canýna baradý. Kolundaki testidi kenþekge uzatýp beredi. Kenþek Beybörek’ din uzattýgý testidi alýp kana kana su iþedi. Cigerindeki cangýndý söndüredi. Cýlanbeg atýnýn üstünde onlarga olay karap kaladý, nutgu tutuladý… Avzuna bir þiy kelipte aytamaydý…
     Kenþek suvunu iþip bolgan sona Beybörek atýnýn cularýndan ýslap atýna minedi. Kenþekti kuþaklap atýna mindiredi, mindirgenimen arkasýna bile karamay kenþekti alýp kaþadý… Beybörekminen O gýz üylenediler, balaga þagaga karýsýp þýkadýlar. Cýlanbeg’de arkada gýzýman olayca kaladý… Analýgý bolýyak kurtgada buga dayanamay köp geþmeden öledi. Beybörekminen gýz onadý, ösedi muradýna geþedi, bu ertengide bu cerde bitedi.