Hayatý kavramada, hayatýn akýþý içinde bir deðer olarak konum belirlemede akýlcýlýk ile sezgisel kavrayýþ arasýnda kalmak nasýl mümkün olabilmiþ? Bu konu geçmiþte düþünürlerimiz arasýnda bir problem ve ihtilaf kaynaðý olarak asýrlar boyunca nasýl olup ta gündemimizi meþgul edebilmiþ? Doðrusu þaþýlacak þey. Ýslam’ýn akla verdiði deðer ortada. Akla, insan hissiyatýna rehber olmak, duygu zenginliðine ve coþkusuna kabul edilebilir ideal ölçüler içinde müdahale edebilmek yeteneði olarak bakmak gerekir. Akýl, sadece insan ruhunda tebarüz edebilen muazzam bir ruhsal yetenek. Belki de insan ruhunun muhakeme edebilme, tanýmlama yapabilme yeteneklerinin kendini açýða vurduðu noktadýr akýl. Akýl, organik varlýðýn, beyin ve sinir sistemi üzerinde uyandýrdýðý izlenimlerin toplamý olmamalý. Aksi halde nefes alýp veren her canlýda farklý düzeylerde de olsa akli yeteneklerin bulunduðu gözlenecekti. Ýçinde yaþadýðýmýz gezegende hayat için gerekli olan þartlar oluþtuðunda nasýl bir canlýlýk formu oluþuyorsa, eðer akýl biyolojik varlýktan kaynaklanan bir deðer olsaydý o veya bu þekilde baþka canlýlarda bunun deðiþik düzeylerdeki karþýlýklarýný görecektik. Demek ki, akli yeteneklerin kaynaðý ve ilintisi insan organizmasý deðil. O, tabiri caizse insan tabiatýna haricen enjekte edilen bir dinamizm. Akli yetenekler, insanýn biyolojik doðasýna ait isteklerini dengeleyemeyip onlarýn güdümüne girecek olursa gücünü manevi kaynaðýndan deðil organizmadan alarak sýnýrlarý görülebilen sonlu bir kuvvet olacaktýr. Ýþte bu noktada insani deðerlerden uzaklaþarak insan hissiyatýna rehber olabilme ayrýcalýðýný kaybedecektir. Dinimizce böylesine bir deðere sahip olan akýlcýlýðýn göz ardý edilebilmesi kabul edilebilecek bir durum deðil. Kaldý ki, akýlcýlýða karþý çýkarken ortaya konan mantalite yine aklýmýzýn kurguladýklarýndan oluþuyor. Tarihimizin 1200 lü yýllarýný deðerlendirirken döneme ait þartlarýn da göz önünde bulundurulmasý gerekir. O dönemde akýlcýlýk acaba nasýl tanýmlandý? Akýlcý yaklaþýmlarla ne gibi sonuçlar alýnmak isteniyordu? Ya da sezgici yaklaþým ne tür bir tercihin karþýlýðý idi? Döneme özgü þartlarý bilmeden bu çekiþmeyi açýklayabilmek zor. Benim bildiðim, o dönemlerde yeni eflatuncu dünya görüþü ile Epikürcü görüþlerin etkileri ve rekabetleri vardý. Karþý çýkýlýp, tenkit edilen görüþler bu yaklaþýmlarýn etkisindeki akýlcý ve sezgisel görüþler olmalý. Çünkü bir defa zaten felsefe biliminde fikri çekiþmeler bilgiye ulaþmada bir metot olarak kabul edilmiþtir, doðaldýr ve kaçýnýlmazdýr, iþin tabiatý bunu gerektirir. Belki de bu çekiþmeyi bir olumsuzluk olarak algýlamak yerine zamana ait fikri yaklaþýmlarýn deðerlendirilmeye tabi tutulduðu bir sorgulama ve hazým dönemi olarak kabul etmek gerekecek. Ayrýca “ ilim müminin yitik malýdýr. Onu nerede bulsa alýr.” Hadisi þerifi gereði o dönemlerde Müslümanlar ulaþabildikleri bütün ilim merkezlerinden ilk etapta her hangi bir tasnifte bulunmaksýzýn bütün bilgi ve kaynaklarý olduðu gibi devþirmiþler. Uzun bir etüt sürecinden sonra Ýslam dünyasý ilimde kendi orijinal metodolojisini geliþtirerek bu bilgilere yeni açýlýmlar kazandýrmýþtýr. O dönemlerin zamanýmýzdan bir farký da çok kültürlü bir sosyal dokuya sahip oluþlarýndan kaynaklanan çok boyutlu düþünebilme yeteneðine sahip oluþlarýydý. Biz bugün olaylarý siyah-beyaz çizgiler olarak görme kolaylýðý içinde hareket ediyor ve o dönemlerin gri alanlarýný anlamakta zorlanýyoruz.

Sezgisel yaklaþýmla ilgili olarak âcizane kanaatim þudur; Yukarýda nasýl akýlcýlýðý kendi döneminden baðýmsýz bir þekilde ele alarak deðerlendirmeye çalýþmýþsam, sezgisel yaklaþýmý da güncelliðinden ayrý görmem gerekecek. Aksi halde Ýhvaný safa ekolü ve Asya ile Mýsýr mistisizminin özelliklerine deðinmeliyim ki bu da oldukça zamanýmý alýr.

Yukarýda kýsmen belirttiðim gibi akýl, ruhsal bir yetenektir. Daha doðrusu, duygusallýðý belli ölçüler içinde dengeleyerek onu koruyabilme becerisidir. Bunun ötesinde duygularýn sonsuzca açýlabilme, þekillenebilme yeteneði bulunmaktadýr. Týpký rüyalarda duygularýn bizi gerçek dýþý bir mecraya sürüklemesinde görüldüðü gibi. Fakat insan iradesi aktif olduðu uyanýklýk durumunda bu kontrolsüz açýlýmlara izin vermez. Günlük deneyimlerine ait izlenimleri sonucunda belirlediði zihni ölçütlerle irade, bir durum deðerlendirmesi yaparak gerçek olanlarla olmayanlarý bir birinden ayýrýr. Sezgisel metotta, irade duygular üzerindeki denetimini býrakarak, duygularýn kendisini yönlendirmesine izin verir ve somut, algýlanabilir günlük izlenimlerinin ötesinde farklý bilinç boyutlarýný tanýyarak bilgi edinir. Dýþ dünyada somut karþýlýðýný bulamadýðý yeni izlenimlerini tanýmlamakta, bunlarý ifade etmekte zorlanýr. Ýþte sezgisel metotla elde edilen bu tür bilgilerin bir deðer taþýyabilmesi için kýsaca Kuran-ý kerim’in ortaya koyduðu ölçülerle örtüþmesi gerekir. Ayetlerde övülen Ýlmi Ledün ya da Ýlmi Resüh, belki de sezgisel kavrayýþýn her durum da Kur’an esaslarýyla örtüþen en saðlýklý algýlama biçimidir. Altýncý hisse sahip olan canlýlarýn tabii felaketleri þaþmaz bir þekilde hissetmeleri gibi her zaman doðru bilgilere ulaþtýrabilen bir iç kaynak olmalý sezgisel metot. Ama Asya Þamanlarý, Kýzýl derililerin büyücüleri, Hint ve Budist rahiplerin yaptýðý gibi duygusallýðý tabiata endeksleyerek, sýnýrsýzca yaþayacak olursanýz geleceðiniz nokta duygusallýðýn sýnýrlarýný belirleme çabasýndan öte olamayacaktýr.

Akýlcýlýk ve sezgicilik tarihte bu kadar birbirini hýrpalamamalýydý. Ýki metodunda doðru bilgilere ulaþmada hâlbuki birbirine ne kadarda çok ihtiyacý vardý.

Aydýn AKDENÝZ