["Yukarýda sis, aþaðýda toz oldu.
Yavru kuþ uçarken kayboldu.
Yavru geyik koþarken kayboldu.
Ýnsanoðlu yürürken kayboldu.
Tanrýsal Kut'un yardýmýyla
Üçüncü yýlda hepsi buluþtu.
Birbirlerini kutladýlar, sevindiler"
Irk-Bitig Destaný]


YAÞAM BÝRLÝÐÝ
Gücünü uçsuz bucaksýz bozkýrlar ile yüce daðlarýn keskin ve temiz havasýndan alan atalarýmýzýn inançlarý yüksek ahlak ilkelerine, dürüstlüðe, mertliðe, onura, kadýna saygýya, çocuk ve yaþlýlara sevgi ile hürmete, hayvan ve doða sevgisine dayanan bir yaþam felsefesi ve yaþam sevincidir. Doða, kýrlar, daðlar, göller, ýrmaklar, hayvanlar, insanlar ve onlarýn ruhlarý hepsi birliktedir, birlikte yaþarlar.

Kuþkusuz her inançta olduðu gibi yüzyýllar öncesinin Türk inançlarýnda da mitolojik ögeler vardýr. Ancak, bu ögeleri eleyerek inançlarýn özünü mercek altýna alýrsak tüm insanlarý, tüm canlýlarý, dünya ve evreni kucaklayan hümanist bir dünya görüþü karþýmýza çýkar. Türklerin kutsal bir kitabý olmamasýna raðmen Türk destanlarýnda, masallarýnda ve Anadolu'da yaþamakta olan bazý halklarýn (Yörükler, Aleviler) töre ve geleneklerinde bu inançlarýn izlerine hala rastlayabiliriz.

Herþeyden önce kadýn ile erkek birliktedir. Dayanýþma içindedir. Kadýn erkeðin yoldaþý, kutlu ailenin temel direðidir. Cinsel ayrýmcýlýk kesinlikle yapýlmaz. Dolayýsýyla, tesettür, türban, kara çarþaf, takunya, ibrik söz konusu deðildir. Kadýn ve erkek hep birlikte eðlenir, yemek yer, dans eder, saz çalar, þarký söylerler. Doða, acun ve insan uyum içindedir. Yaþama tam bir baðlýlýk vardýr

Her þey, her zerre canlýdýr, hayat doludur. Her þeyin, her yerin tini (ruhu) vardýr. Ýnsanlara can vermeden önce tin (ruh) gökte kuþlar gibi yaþar. Tin "soluk, nefes" anlamýna da gelir. Ölüm soluðun kesilmesi ve tinin tenden (bedenden) ayrýlmasý olarak algýlanýr. Ýnsan tini genelde kuþ þekli simgesindedir. Diðer canlýlar ve eþyalarýn tini insan tininden farksýzdýr. Tin ortak, tenler farklýdýr. Canlý ve cansýz varlýklar ayný tine (ruha) sahip olduklarýndan onlarýn tinleri de kuþ þeklindedir. Hayvanlarýn ruhlarý da insanlarýn ruhlarý gibi ölümsüzdür.

KUT
Hayvanýn ayrý, insanýn ayrý evreni yoktur. Evren ve yaþam birliði vardýr. Bu tümlük ve ortak acun düþüncesi, kaynaðýný "Kök Tengri" Gök Tanrý'dan alýr. Ýnsan Gök'ün verdiði yaþam gücünü korumaya ve çoðaltmaya çalýþýr. Bu yaþam gücü veya ruhuna "Kut" denir. Kut, uðurlu, kutsal, þanlý anlamlarýna da gelir. (Kutlu olsun deriz).

Gök, gökyüzü, gökler sadece tinlerin (ruhlarýn) yerleþkesi deðil, yaþam gücü olan Kut'un da çýkýþ yeridir. Edilen dualarda Tanrý'dan para, pul, servet istenmez, fakat Kutsal Tini, Kut'u vermesi istenir. Kut gelince hastalarýn, güçsüzlerin iyileþeceðine inanýlýr. Uzun yaþamýn kaynaðý Kut'tur. Örneðin, topraðýn çoraklaþmasý Kut'un kaybolmasý olarak yorumlanýr. Geyiklerin, hayvanlarýn yavrulamasý, doðum olayý, bereket, bolluk Kut'un gücüdür. Hristiyanlýktaki Kutsal Ruh (Ruhülkudüs) gibi Kutsal Tin Kut'u Tanrý verir. Ýnsan ölünce tanrýsal Kut yeniden Gök Tanrýya döner.

GÖK TANRI
Gök Tanrý göklerdeki bütün yýldýzlarý, güneþi, ayý kapsayan bir varlýktýr. Tüm göksel cisimler tanrýsal tin taþýr. Tengri (Tanrý veya Gök) sözcüðü hem somut gökleri, hem de soyut göklerin ruhunu betimler. Mavi anlamýna gelen "kök" sözcüðü tanrýsal sýfat olarak kullanýlýr. "Kök Tengri" Gök Tanrý anlamýna geldiði gibi "Mavi Gök" anlamýna da gelir. . Bu ayný zamanda insan soyunun, tüm canlý ve cansýz varlýklarýn kök ve kökeninin "Gök Tanrý" olduðunun gizli bir imgesidir. Türk destaný þu görkemli dizlerle baþlar:

"Üzre kök tengri, asra yagýz yir kýlýndýkta
Ýkin arasý kiþiogli kýlýndý"
(Yukarýda mavi gök, aþaðýda yaðýz yer oluþtuðunda
Ýkisi arasýnda kiþioðlu oluþtu)

"Kýlýndý" sözcüðü "yaratýldý" olarak da tercüme edilebilir. Ancak, burada "kýlýnmak" fiili yaratmaktan çok oluþmayý, meydana gelmeyi çaðrýþtýrmakta ve bilimsel bir görüþe yaklaþmaktadýr.

Bu tanrý-acun-insan-canlýlar tümlüðü ileriki yüzyýllarda Tasavvuf (Mistisizm, Gizemcilik) akýmlarýndaki "Varlýk Birliði" (Vahdeti Vücut) inancýnýn temellerini oluþturacaktýr. Varlýk Birliðinde her þeyde Tanrýnýn gücü, lütfu, varlýðý vardýr. Evrenden ayrý bir Tanrý düþünülemez. Buradan hareketle evren Tanrý, Tanrý da evren olarak kabul edilir. Tanrý kendinden farklý ve ayrý bir evren yatarmamýþtýr. Evren Tanrý'nýn bir parçasý gibidir.

Gök Tanrý'nýn yeryüzüne yansýmasý olan Yer Tanrýçasý Umay bir bereket tanrýçasýna özgü tüm özellikleri taþýr. Ürünler, ekinler, hayvanlar ve yavrularý, analar, gebeler, bebekler Tanrýça Umay'ýn korumasý altýndadýr. Böylece gök ve yerin uyumu altýnda insanlýk mutlu ve huzurlu yaþayabilecektir.

Ölümden sonra yaþam deðiþmeden sürer. Ýnsan ölünce göðe uçar. "Öldü" yerine "sunkar boldý" (sungur kuþu oldu) ya da "uçuverdi" denir. Dede Korkut masallarýnda cennetin bir adý da "uçuþ, uçmak" týr. Türk cennetinde Ýslamiyetteki gibi ceylan gözlü huriler, hurlara, gýlmanlara, hizmetçilere, altýn tepsiler, Kevser þaraplarýna yer yoktur.

SUYUN KUTSALLIÐI
Orhun Yazýtlarýnda kutsal su kaynaklarýndan söz edilir. Ancak, bunlar Kuran'da sözü geçen cennetteki bal, süt ve þarap ýrmaklarý veya Hristiyanlýktaki "kutsal su" gibi deðildir. Söz konusu olan suyun kutsallýðýdýr. Tüm su kaynaklarý, akarsular ve göller kutsal kabul edilir. Özellikle sularýn temiz olmayan þeylerle kirletilmemesi gerekir. Hatta öyle ki sulara saygý ve özen gösterilmesi yasalarla devlet tarafýndan resmen güvence altýna alýnýr. Bu baðlamda, atalarýmýzýn çevreci bir yaklaþým içinde bulunduðunu söylemenin abartýlý olacaðýný sanmýyorum.