ÝLK BATILILAÞMA KAHRAMANIMIZ: II. MAHMUT

Hasan TÜLÜCEOÐLU

Batýnýn bilimsel ve teknolojik geliþmeler sonrasý insanlýða modern dünyayý sunmasýyla tüm doðu ve özelde bizde her þey gerisin geri tersine dönmüþtü.

Ergenekon’dan çýktýðýmýz günden beri yönümüzü güneþin battýðý yere dönmüþ; hedefimiz hep batý olmuþtu. Selçuklularla Anadolu’ya yerleþmiþ Osmanlýlarla balkanlar adeta bir Anadolu olmuþtu. Þimdilerde zevk-i sefa boyutunda anlatýlan en güçlü zamanýmýz Sultan Süleyman’la tüm Avrupa’yý dize getirmiþtik. En cesur, en güçlü, en zeki, en kahraman þövalyeler bile meydanlarda Türk askerine dayanamýyordu. Ýstihbarat aðýmýzla Avrupa ülkelerine müdahil olmaya baþlamýþtýk. Hatta tüm Avrupa ülkelerini bir hedefte birleþtiren Hýristiyanlýða bile müdahale ettik. Sultan Süleyman’ýn dehþetli günlerinde Protestanlýðýn kurucusu Luther’e cesaret verdik.

Avrupa dahil artýk dünya avucumuzdayken Batýda geliþen çok önemli çalýþmalarý gözümüzden kaçýrdýk. Sanki biz hayal dünyasý, üstünlük kompleksiyle uzun bir süre uyudukta uyandýðýmýzda tüm gerçekler tersine deðiþmiþti. Dün savaþ meydanlarýnda çil yavrusu gibi daðýlan Batý bugün bizi daðýtýp periþan ediyordu. Köroðlu’nun deyiþiyle ‘tüfek icat olmuþ mertlik bozulmuþtu’. Artýk bilimsel çalýþmalar ve teknik geliþmeler gerçekliði söz konusuydu. Bu geliþmelerin sonunda ise yeni bir hayat yeni bir dünya algýsý ve yeni bir kültür ortaya çýkmýþtý. Bu yeni yaþam tarzý ve kültür o kadar etkiliydi ki yüzlerce yýldýr cazibesini hep artýrarak dünyayý sarsýyor.

Evet bu yeni yaþam karþýsýnda Osmanlý ne yapacaðýný bilmez bir halde bocalayýp kalmýþtý. Çok uzun bir zaman sonra savaþ yenilgilerinden dolayý askeri alanda batý tekniðini almak zorunda kaldýlar. Batýyý yakalama yolunda ilk yenileþme hareketleri askeri alanda olmuþtu.

III. selimle birlikte Osmanlý devlet yönetimi öncelikle askeri alanda olmakla birlikte genelde tüm devlet yönetim kademelerinde ‘nizam-ý cedit’ adýyla yenileþme faaliyetine girdi. Çok doðru olarak planlanýp uygulanmaya konulan bu yenileþme faaliyetleri maalesef sonuçsuz kalacaktý. Kabakçý Mustafa isyaný sonrasý hem III. Selim tahtan indirilecek hem de onun yenileþme projesi rafa kaldýrýlacaktý.

Alemdar Mustafa paþanýn müdahalesiyle sultan olan II. Mahmut, III. Selim’in yenileþme projesini devam ettirecekti. III. Selim’in hayatýna mal olan yenileþme hareketi II. Mahmut’u da çok zorlamýþtý. II. Mahmut tahtta kalýrken yenileþme hareketinin en büyük destekçisi sadrazam Alemdar Mustafa paþanýn kellesi gitmiþti. Bir padiþah bir sadrazam ve birkaç önemli devlet adamý yiyen yenileþme hareketi, II. Mahmut’un kurnaz siyasetiyle ‘vakay-i hayriye’ adýyla anýlacak yeniçeriliðin ortadan kaldýrýlmasý sonrasý yeniden tatbik edilmeye geçmiþti.

II. Mahmut, III. Selim’den bir adým daha ileri giderek yenileþmenin ilerisinde bugünkü anlamda görsellikte tam bir Batýlýlaþma hareketi baþlatmýþtý. O gün için Atatürk’ün þapka uygulamasýndan çok daha zor olan Hýristiyan Avrupalýlar gibi tüm devlet memurlarýna fes, pantolon ve ceket giyme zorunluluðu getirmiþti. Ayný zamanda dini kaynaklý býrakýlan sakal kesme(kýsaltma) zorunluluðunu dayatmýþtý. Ýlk önce çaðdaþ Batýlý görüntüsüne kendi girmiþti. Onun görsellikte bu Batýlýlaþma yenilikleri adýný ‘gavura’ çýkaracaktý. O zamanki halkýn nazarýnda II. Mahmut ‘gavur’ gibi giyinip kuþanan görüntüde ‘gavur’ padiþahtý.

Elbette ki II. Mahmut’un bunlarý baþarmasý kolay olmamýþtý. Yeniçeriliðin kaldýrýlmasý bir çok isyanlarý beraberinde getirmiþ, yüzlerce insanýn hayatýna mal olmuþ ve devleti yüzlerce liralýk zarara uðratmýþtý.

Bir anlamda hýristiyanlýk kaynaklý sarayýn yenileþme hareketine halkýn gösterdiði tepkiler sonrasý adeta gözden düþen saray boþluðunu uyanýk yerel yöneticiler doldurmaya çalýþmýþlar buda onlarý yerelde oldukça güçlendirmiþti. Sýrp ve Yunan isyanlarý, bunlar karþýsýnda saray ordusunun yeterli baþarý gösterememesi, ‘ayan’ adý verilen bu yerel güçleri iyice kuvvetlendirmiþti. II. Mahmut tahta çýktýðýnda en büyük sorun devletin merkezi gücüne kaybetmek üzere olmasýydý. Bunun için Alemdar Mustafa paþa ayanlarý merkeze çaðýrarak bugünkü anlamda bir zirve yaptý. Bunun sonucunda padiþahýn yetkilerini sýnýrlayan ve yerel güçleri tanýyan ‘sened-i ittifak’ adlý belge imzalandý.

Osmanlý devlet yönetimi elbet kendi paþasýný kendinden güçlü kýlmayacaktý. II. Mahmut uyguladýðý siyasetle zaman içinde ayanlarýn gücünü kýrdý. Merkezi idareyi yeniden saðladý. Anacak onu Mýsýr’daki Avrupa’dan destek alan Kavalalý Mehmet Ali Paþa zorluyordu. Eðitim görmemiþ bir Osmanlý paþasý gün gelmiþ devletine kafa tutmuþtu. Mýsýr valisi Mehmet Ali Paþa’nýn Konya’ya kadar gelen güçleri hengamesinde II. Mahmut yakalandýðý hastalýk nedeniyle vefat edecekti.

Amcasý III. Selim’in baþlattýðý yenileþme hareketlerini Abdulhamit tarzý uyguladýðý siyasetle Batýlýlýþma anlamýnda devam ettirmiþti. Devleti çok uðraþtýran bir devlet kurumu yýllar sonrasý güç bela ortadan kaldýrýlacaktý. Bu yenileþmenin en büyük adýmýydý. Asakir-i Mansure-i Muhammediye adýyla Batý eðitim sistemli yeni bir ordu kurulacaktý. Cumhuriyet dönemi eðitim yeniliklerine benzer ilköðretim eðitim sistemi yenilenecekti. II. Mahmut, bir fermanla ilköðrenimin zorunlu ve parasýz olduðunu ilan etti. Bu devletin ilköðretimi batý eðitim sistemine girdirme müdahalesiydi. Rüþtiyeler (orta okul) ve devlet memurlarýnýn yetiþmesi için Mekteb-i Maarif-i Adliye kuruldu. Batý eðitim sisteminde ilk askeri týb okulu Mekteb-i Týbbiye-i Þahane kurulacaktý.
Yukarda belirtildiði üzere II. Mahmut, batýlýlaþma adýna devlet memurlarýnýn kavuk, sarýk, þalvar ve çarýk giymelerini yasakladý. Avrupalý hükümdarlar gibi kendide setre pantolon giydi, sakalýný kýsa kestirdi. Osmanlý devlet dairelerinde ilk defa batýlýlarda olduðu gibi resmini devlet kurumlarýna astýrdý. Avrupalýlar gibi ilk nüfus sayýmýný yaptýrdý. Avrupa’ya uyum saðlama anlamýnda ilk defa Avrupa’nýn önemli þehirlerinde daimi elçilikler kurdurdu ve ilk resmi gazetenin çýkmasýný saðladý. Osmanlý divan teþkilatýný kaldýrarak Avrupa hükümet düzenini getirdi. Böylece devlet teþkilatýný da Batýlýlaþtýrmaya çalýþmýþtý. Bakanlýklar kurdu. Sadrazamlýk makamýna "Baþvekalet", Sadrazama "Baþvekil" denilmesini saðladý. Sistemi olduðu gibi isimleri de batýlýlaþtýrmak böylece batýya uyum saðlamak istedi. Darü'þ Þuray-ý Bab-ý Ali, Baþvekalet, Maliye, Dahiliye, Hariciye, Evkaf nezaretleri gibi teþekküller hep onun emriyle kuruldu.
Posta teþkilatýnýn kurulmasý ve Karantina uygulamasý da yine Sultan II. Mahmut döneminde gerçekleþtirildi. Avrupalý tüccarlarla rekabet edebilmeleri için Türk tüccarlara gümrük kolaylýklarý getirildi. Ülke içinde ve dýþýnda yapýlacak seyahatler için, bazý esaslar kabul edildi. Buna göre ülke içinde seyahat yapacak yurttaþlar ‘mürur teskeresi’ (geçiþ belgesi) taþýyacaklar, ülke dýþýna çýkacak yurttaþlar da Hariciye Nezaretinden (Dýþ Ýþleri Bakanlýðý) pasaport alacaklardý.
Bir devlet kurumu yeniçeri ocaðýnýn kaldýrýlmasý çok uzun zaman almýþken batýlýlaþma anlamýnda bahsedilen tüm bu yeniliklerin yapýlmasý elbette bir inkýlaptý.
II. Mahmut Avrupalýlýk anlamýnda modernlik dýþý kalan Osmanlý devletini aldýðý cesur ve radikal kararlarla Batýlýlaþtýrmaya, Avrupa’ya uyum saðlatmaya çalýþmýþtý. Osmanlýnýn baþka bir alternatifi de yoktu. Avrupa’yý yakalayacaksak onlar yolunda gitmeliydik.
Ancak bu Avrupalýlaþma, batýyý yakalayýp ileri seviyeye gelme hedefinde Osmanlý devlet yöneticileri bilgin ve aydýnlarý arasýnda net bir yol ve yöntem kararlaþtýrýlamamýþtý.
Bir anlamda bu sebepten II. Mahmut’un Batýlýlaþma tarzý bu yenileþme faaliyetleri de tam olarak devam ettirilmedi.
Sonuçta Osmanlý devlet yönetiminin bir damarý batýlýlaþma anlamýnda güçlü ve radikal kararlarla cumhuriyet yönetimini kurdu.