DEÐÝRMENDE KUÞ SESLERÝ

Kemal Düz
e.posta: kemaldz@hotmail.com

“Dere kenarýnda babam duzak gurdular
Ýkelime vura vura sual da sordular”
Aybastý Türküsü
Sözlükler ‘deðirmen’i; “öðüten araç veya alet, içinde öðütme iþi yapýlan yer” olarak tanýmlar. Deðirmen ( tegirmen); gök anlamýna gelen; tengri, tegri, tegir kelimeleriyle ayný kökten gelir. Deðirmenler tahýlý ezerek ‘un’ veya ‘yarma’ haline getirir. Un elde etmek için tahýlýn elle öðütülmesi, uzun ve yorucu bir iþtir. Tek bir öðün yemek için yeterli un’un hazýrlanmasý, yarým günü bulur. Daha büyük ve daha aðýr deðirmen taþlarýyla çalýþan deðirmenler, tahýlý daha iyi öðütebilir. Ancak çok daha fazla enerji ister. Elle veya hayvan enerjisiyle çalýþan deðirmenler yanýnda cazip bir seçenektir. Kurmak masraflýdýr, sonra ise giderleri az olur. Kuraklýk dönemleri dýþýnda su serbestçe akar. Deðirmenler buðday, mýsýr öðütmek ve zeytinlerin yaðýný çýkarmak için kullanýlýrdý. Su deðirmeninin bulunuþu üzerinden, iki bin yýldan fazla zaman geçti. Ýnsanlýðýn sahip olduðu ilk teknolojilerden birisidir. Çok sayýda deðirmen türü vardýr. Türklerde deðirmen kültürü, M.Ö. ikinci yüzyýla, Büyük Hun Devleti'ne kadar inmektedir. M.Ö. birinci yüzyýlda Anadolu’da geliþtirilmiþtir. Tarihte ilk su deðirmenin, MÖ 65’te Karadeniz’de kullanýldýðý tarihi belgelerde yazýlýdýr. M.S. ikinci yüzyýlda Avrasya’da ilk su deðirmenleri kullanýlmaya baþlamýþtýr. Ýnsanoðlu önce ateþi buldu, yiyecekleri piþirmeyi öðrendi; baktý ki, ateþ çabuk kayboluyor, onu muhafaza ve kontrol etmek için; fýrýný icat etti. Irmak ve göllerin uygun yerlerine su deðirmenleri ve fýrýnlar kuruldu. Sonra fýrýnlar yerleþim yerlerine taþýndý. Ýlk zaman ki teknoloji devam etti. Ýlk deðirmenler ilkeldi; yatay olarak yerleþtirilmiþlerdi ve diþli kutusu olmadýðý için deðirmen taþý çarkla ayný hýzda dönüyor ve çalýþabilmesi için suyun çok hýzlý akmasý gerekiyordu. Su çarklarý, M.Ö. 150 -100 yýllarýnda icat edilmiþti. M.S. 5. Yüzyýl da, suyun bir havuzda tutulabilmesi sayesinde deðirmenin çok daha uzun süre çalýþabildiði, suyla dönen bir çarkla birlikte diþli kutusu kullanýlmaktaydý. Ýnsanlýk tarihinde büyük ilerleme, su gücünün ilk defa kullanýlmasýyla baþlamýþtýr. Derinin tabaklanmasý, kaðýt yapýlmasý, kumaþ dokunmasý ve boyanmasý gibi bir çok alanda faydalanýlmýþtýr. M.S. 10. yüzyýlda Avrupa’da su deðirmenleri kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Özellikle 13. yüzyýl da teknoloji, büyük ölçüde su enerjisine baðlýydý. Tek sorun, kuraklýk dönemleriydi. 15OO – 1750 dönemi su çarkýnýn çok yaygýn olarak kullanýldýðý bir dönemdir. Bu dönemde su deðirmenlerinin sayýsý oldukça artmýþtý. 1750 yýlýndan sonra buhar makinesi ile insanlýk, modern anlamda enerji kaynaðýna kavuþtu.
Deðirmende enerji elde etmek, ilerlemenin odaðý olmuþtur. Su çarkýnýn saltanatý, buhar makinesinin yaygýnlaþmasý ile sona ermiþtir. Ortaçað, “su enerjisi” ve “inanç” çaðýydý. Aybastý ortaçað’da önemli bir yerleþim ve inanç merkeziydi.
Aybastý’ya ne zaman gitsem, deðirmenlerin yanýna da giderim. Tabiatýn tüm sesleri, renkleri içiçedir. Ruha dinginlik, vücuda zindelik verir. Aybastý’da görülmesi gereken 1 numararalý yerlerdir. Köprü baþýndaki su deðirmeni, nice olaylara tanýklýk etmiþtir. Askere, gurbete, mektebe gidenler veya dönenler hep bu deðirmenin yanýndan köprünün üzerinden geçmiþtir.. Hüzünler ve sevinçleri ýrmaðýn sesleri arasýnda kaybolmuþtur. Deðirmende ilk göze çarpanlar; eðrilmiþ duvarlar, küçücük pencereler, kalýn kalaslarýn üstünde eski bir çatý, kocaman taþlar, miller, sýçraya sýçraya dönen paslý kayýþlarýn þaklamasý. Bir köþede birbiri üstüne yýðýlmýþ çuvallar. Sýcak un bulutlarý, su damlacýklarý. Kuþ sesleri, aðaç yapraklarýnýn hýþýrtýsý, ýrmaðýn o diri sesi, oluktan inen sular, dönen taþlarýn aðlamaklý sesleri, gýcýrdayan çarklara karýþan insan sesleri. Az ötede beyaz çuvallara doldurulmuþ unlar. Çocukluðumda Ninem’den dinlediðim, masalda ki yakýþýklý çobana aþýk güzel peri kýzýný, padiþahýn hasta kýzýný, gece ortaya çýkan cinlere kaval çalan çobaný, onlarýn þenlikli düðünlerini, oyunlarýný, concoloslarý, zebanileri, her türlü mahlukatý, su oluklarýnda, kayalarýn arasýnda ve köprünün ayaklarýnda ararým. Deðirmencinin payý, saçta piþen sýcak ekmeklerin paylaþýlmasý… Deðirmenci, deðirmenin efendisidir, mýsýr ile ekmek arasýnda aracýlýk eder. Kendisine býrakýlan mýsýrýn aðýrlýðýyla teslim edilen unun aðýrlýðý hep ayný olmalýdýr. En büyük korkusu suyun kesilmesidir. Mesala Romatizmaya yakalanmaktýr. Romatizma, kemik eklemlerine, enseye, omuzlara, sýrta saldýran bir hastalýktýr. Mýsýr tarlalarý azaldý. Öðütülmeye gelen darý oldukça azalýyor. Deðirmenler tenhalaþmýþ, kuþ seslerine yuva olmuþtur.
Aybastý’da aþaðý yukarý hemen her köyüne ait bir su deðirmeni vardý. Bunlardan þimdilerde çalýþýr vaziyette iki-üç tane kaldý. Onlarda eskiden olduðu gibi yirmi dört saat çalýþmýyorlar. Artýk önlerinde sýra beklemek de yok. Su deðirmenleri, geliþen teknolojiye direnemediler. Yaras Mahallesine giderken dik yokuþ dan inilip de köprünün üzerinden geçince, karþýda yapayalnýz, sesiz fakat özgüveni yüksek bir deðirmen vardýr. Orada o deðirmene bir selam vermek, ayný zamanda atalarýmýza da bir selam vermektir…
Su deðirrmenleri, insanlýðýn ortak tarihi ve kültür mirasýdýr. Aybastý’nýn belleðidir, hafýzasýdýr, nüfus kaðýdýdýr.Aybastý’nýn büyülü anahtarý buralarda bir yerlerde saklanýr. Onu bulmak buralara sahip çýkmakla mümkün olur. Koruma altýna alýnmalý. Aslýna uygun olarak restore edilmelidir. Tarihi ve kültürel bir varlýk olan Aybastý su deðirmenlerine sahip çýkýlmasýný ‘Samsun Anýtlar Yüksek Kurulu’ndan beklemekteyiz. Bilinmeli ki ülkemizde hali hazýrda çalýþan sayýlý su deðirmenlerinden biridirler. Þimdilerde gözleri yaþlý, sahip çýkacak, bir kurtarýcý beklemektedir. 29.05.2011