Bir özgürlük yolculuðuydu Rumeli’den baþlayarak Türkiye ‘de son bulan. Kimileri içinse Türkiye’den baþlayýp zorlu bir hayat yolculuðuna ortak olmaktý amaçlarý Rumeli’ye varabilmek olan. Hayat onlara 1923 mübadilleri ismini takmýþtý, sadece 1923 te mi gelmiþti onlar anavatanlarýna 1768 te baþlamýþtý yýllar sürecek göç dalgasý.
Osmanlý Devleti’nden baþlayarak Türkiye Cumhuriyeti’ne uzanan puslu bir yolculuktu bu. Kimi canlar savaþlar da, elleri silah tutamazken düþmanla girdikleri ansýz çarpýþmada yitip giderken kimi canlarda vatan bildikleri toprak kokusunu kendilerine marþ ettikleri kim bilir kaç kuþak yetiþtirdiði yuvalarýndan ayrýlma zorunluluðu ile çýktýklarý uzun ve acý yolda kaybetti hayatlarýný, umutlarýný, sevdalarýný.
Kimsesizlik sardý bedenlerini, yüreklerini sardý vatansýzlýk… Orada doðdular oysaki hayat oradaydý onlar için. Kimisi çiftçiydi, kimisi zanaatkâr, kimisi devlet memuru. Vatandý, topraklarýydý onlarýn nefes aldýklarý, ekin biçtikleri, kýz aldýklarý, evlat yetiþtirdikleri. Belki uzaktýlar anavatanlarýna ama yine de huzurluydular. Savaþlar çýktý bir gün, kanlar sardý etraflarýný diðer birçok insanýmýz gibi, canlarý gitti, cananlarý yitip gitti. Onlar farklý bir savaþýn askerleriydiler, evlerinden zorunlu olarak göç etme savaþýnýn. Günler süren gemi yolculuklarýnýn, ayrý düþmelerin ailelerinden. Denize sevdiklerini atmak zorunda kaldýklarý, iki avuç topraða mezarý burada kardeþimin, anamýn diyemedikleri… Onlar 1923 mübadilleri, açlýkla savaþan, vatansýzlýkla baþ eden, ömürlerinin sonlarýna kadar bir gün geri döneceðiz mutlaka diye hayal kuranlar, annemin mezarý orada bense baþka topraklarda deyip gözyaþý dökenler, onlar dilini bilmeden geldikleri Ege’de, Marmara’da, Karadeniz’de hor görülen, zorluk çekenler, onlar bizim köylümüz, onlar bizim Pomak adýný verdiðimiz kardeþlerimiz…
Her mübadil gibi onlarda çýktý uzun vapur yolculuklarýna, kimisi akrabalarýný býraktý baþka vapurda yolculuk etsin diye. Küçüktü çünkü vapurlar, eskiydi. Kimisini mübadele komisyonu ayrý yerlere yerleþtirdi, bölündü aileler, kaç kuþaktýr birbirinden ayrýlmayan ana baba, kardeþler, belki ayrý düþtü sevdalýlar. Selanik’ten, Drama’ dan, Karacaova’ dan, Bulgaristan’dan baþladý sonu belli olmayan bu mavi yolculuk. Þehir þehir gezdiler, bildikleri bir ortama denk gelene, kalacak ev bulana, uyum saðlayacaklarý, iþ yapabilecekleri bir yer bulana kadar durmadý yolculuklarý. Bazýlarý içinse son durak Gelibolu’ydu. Yeni evleri bu küçük ama yüreði büyük, yaþanmýþlýðý çok olan bir sahil kasabasýydý. O kadar zorlu süreçlerden geçmiþlerdi ki kendilerine yerleþim yeri olarak dað yamacýnda, ova yamacýnda ulaþýmý çokta kolay olmayan köyler seçmiþlerdi: Deðirmendüzü köyü, Tayfur köyü, Bayramiç Köyü ve Yeniköy. Gelibolu’nun dört Pomak köyü. Atalarý Kuman-Kýpçak Türkleri olan bu güzel insanlar Pomakça adý verilen Makedonca ve Bulgarca’ya benzerliði olan bir dili anadili olarak benimsemiþlerdi. Geldikleri yerlerde konuþtuklarý dil buydu ne de olsa, býrakýlýr mýydý kolayca. Vazgeçilir miydi alýþkanlýklardan, süt böreðinden, tikvinikten, kapamadan hiç.
Unutulur muydu hiç yüreklerde ki o yangýn, sevdiklerini geride býrakmanýn acýsý, çekilen acýlar. Onlar ki yardýmseverliklerinden dolayý Pomagaç-Pomak ismini alan, Osmanlý Devleti döneminde anavatanlarýna hiçbir þartta yardýmlarýný esirgemeyen, ama bugün acýlarý, kaybettikleri çokta hatýrlamayan cefakar mübadiller, göçmenler. Sadece mübadil olmadý ki onlar Bulgar zulmünden de kaçtýlar, dilleri yasaklandý, iþkencelere maruz kaldýlar. Onlar ki bir dönemin gözü yaþlý anneleri, kahýrdan ölen insanlarý. Gönüllerine dokunabilirsek bu güzel insanlarýn ne de mutlu eder biz Pomaklarý. Haydi, gelin gönül dostu olalým, bilelim bu ülkede bir de Pomaklarýn olduðunu.