Orta Asya Þamani Topluluklarý Üzerine Notlar 1
     
“BOYNUZ / BOYNUZLU” ÜZERÝNE BÝRKAÇ SÖZ
          
‘BOYNUZ’ ve bu terimden kaynaklanan türevleri ile karþýlaþmýyan var mýdýr aranýzda, günlük yaþamýnda. Býyýk altýndan sýrýtmalara yol açan, üzerine sindiði adamýn karartan hayatýný, acaba kaç niteleme vardýr, ’boynuzlu’ kadar etkili?

Merak ettiniz mi hiç, nedir bu terimin kökeni?Nerededir kaynaklarý?

‘BOYNUZ’un, Ýskandinav mitolojisinde ‘güç’ü simgelediðini, bu arada erkeklik gücü ile yakýndan iliþkili bir simge olduðunu bilmeyeniniz yoktur sanýrým. Peki,’BOYNUZ’un bu mitolojik anlamý, hala korumakta mýdýr kendini, yoksa tersyüz mü olmuþtur, süreç içerisinde? Nedir bu ters yüz olmayý gerçekleþtiren hangi dinamiklerdir, yoksa sadece tesadüf mü?

Gelin birlikte bir göz atalým, Orta Asya mitolojisi ve Türki topluluklar hakkýnda Çin kaynaklarýna,bakalým neler bulabileceðiz,’ boynuz’ ve ‘boynuzlular’hakkýnda.


Çaðdaþ bilim adamlarý, Orta Asya’nýn þamani topluluklarýný, yaþam tarzlarýna göre, göçebe/hayvancý ve ormanlý/avcý topluluklar olarak ikiye ayýrýrlar(1).Barthold, ”baþrahip”(baþ þaman)anlamýna gelen”beki”kelimesinin, Merkit ve Oyrat gibi orman kavimlerinde, baþbuðlar tarafýndan taþýndýðýna iþaret ederek, bu kavimlerde þamanizmin çok “inkiþaf ettiðini”öne sürmektedir(2). Oysa ormanli þamani topluluklarda, baþbuðun ayný zamanda “beki”unvanýný taþýmasý, bu topluluklarda þamanizmin çok inkiþaf ettiðini deðil; tam tersine, bu topluluklarda þamanizmin, göçebe/hayvancý topluluklara göre ilkelliðini sürdürdüðünü ve henüz -çok basit ölçülerde bile olsa- dinsel otorite ile siyasal otoritenin birbirinden ayrýlmadýðýný gösterir. Orta Asya topluluklarýnda þamanizmin inkiþafý, anahanlýktan babahanlýða, kandaþlýktan uygarlýða geçiþ süreci ile doðrudan iliþkilidir. Ormanlý þamani topluluklarda bu evrim –istilalar sonucu oluþan ani sýçramalar dýþýnda- çok yavaþtýr. Bunun en önemli nedeni doðanýn sýnýrlayýcýlýðý olmakla birlikte, ilkel topluluðun, gens’in(oba) deðiþime karþý bir inanç sistemi (ilkel bir ideoloji) geliþtirmesi de,gözönüne alýnmasý gerekli bir etkendir(3). Ormanlý/avcý topluluklar, anahanlýktan babahanlýða doðru çok yavaþ bir geçiþ süreci içerisinde yaþarken, anahanlýk döneminin bazý motiflerini (geyik ana-ata) ve kurumlarýný (ana soy çizgisi) da korurlar. Anahanlýktan babahanlýða geçiþ sürecinin –ormanli/avcý topluluklara göre- daha kýsa sürdüðü göçebe/hayvancý topluluklarda ise geyik ana-ata’nýn yerini kurt ata alýr. Nisbeten kýsa bir süre önce, ormanlý/avcý yaþam biçiminden göçebe/hayvancý yaþam biçimine geçtiðine iliþkin güçlü belirtiler bulunan(4), Timuçin’in obasý Boorçi-Kiyat boyunun ise, ceddi ala’sý olarak bozkurt ve diþi geyik gösterilir(5).Ormanlý/avcý’lýktan göçebe hayvancý’lýða ve anahanlýktan babahanlýða geçiþi tamamlamýþ, ormanlý/avcýlýk ile anahanlýðý tarihin derinliklerinde býrakmýþ olan Tu-Cüe (türk)’lerin ceddi ala’sý ise diþi kurt’tan türer; ilk dede, avda bir diþi geyik öldürdüðü için, cinsel iliþkide bulunduðu deniz ilahesi tarafýndan reddedilir(6). Bu inanç, ilk dedenin þahsýnda anahanlýktan babahanlýða geçiþi efsaneleþtirdiði gibi, anahanlýðýn eþitlikçi/demokratik anýsýnýn hala yaþadýðýný da göstermektedir. Orest’i ,öz anasýný öldürdüðü için nasýl Erinniler cezalandýrmak isterse, geyik ana-ata’yý öldüren ilk dede de deniz ilahesi tarafýndan cezalandýrýlýr.

Eberhard’ýn ,Çin kaynaklarýna dayanarak proto-Türk kavimlerinden saydýðý Gav-Çýð’larýn bir kolu olan Ye-Da’lar hakkýnda verdiði bilgilere göre, ”kardeþlerin müþterek bir karýlarý vardýr. Hiç kardeþi olmayan bir adamýn karýsý, baþýnda bir boynuz taþýr, her kardeþin sayýsý miktarýnda boynuz çoðaltýlýr”(7).

Bu bilgilere göre Ye-Da’larda çok kocalýlýðýn yaygýn olduðuna hükmetmek gerekir. Ancak,aile kurumunun tarihsel geliþim ve deðiþim süreci içerisinde, gerek çokkocalýlýk gerekse çok karýlýlýðýn istisnai olduðu olgusu gözönüne alýnýrsa, Ye-Da’larda ortaklaþa aile tipinin görüldüðüne ve gerek kadýn gerek erkeklerin “ortak eþ” olduklarýna hükmetmenin yerinde olacaðýný sanýyoruz. Kaldý ki,çokkocalýlýðý grup halinde evliliðin özel bir biçimi olarak nitelemek yanlýþ olmaz kanýsýndayýz.

Konumuz açýsýndan asýl önemli nokta, kadýnýn,kocasýnýn kardeþlerinin sayýsýnca baþýnda boynuz taþýmasýdýr. Söz konusu motifin –o dönemde göçebe/hayvancý bir yaþam tarzýna sahip olmalarýna raðmen- Ye-Da’larýn ormancý/avcý kökenleri ve geyik ana-ata kültürüne iþaret ettiðini kabul etmek gerekir. Kadýnýn, kocasýnýn kardeþlerinin sayýsýnca boynuz taþýmasý, aslýnda onun “geyikleþmesi”, ”ana-atalaþmasý”na iþaret etmektedir. Kardeþ karýlarýnýn kardeþlerle serbestçe cinsel iliþkiye girebilmeleri, o dönemde Ye-Da’larda –anahanlýðýn deðilse bile-henüz analýk hukukunun hüküm sürdüðünü, ana soy çizgisinin yürürlükte olduðunu gösterir. Ana soy çizgisinin yürürlükte oluþu, kocanýn erkek kardeþleriyle cinsel iliþki,kadýný baþýnda-doðrudan doðruya geyik ana-ata’yý sembolize eden-boynuz taþýmasý, söz konusu toplulukta henüz anahanlýðýn hüküm sürdüðünü, en azýndan anahanlýðýn babahanlýk tarafýndan henüz tasfiye edilmediðini göstermektedir.

Orta Asya þamani topluluklarýnda, anahanlýðýn babahanlýða yenik düþtüðüne ve ana soy çizgisinin yerini baba soy çizgisine býrakýþýna, Cengiz’in Büyük Yasasý da tanýklýk eder. Uygarlýða geçiþin eþiðine dek gelen Cengiz Federasyonunun yasasý, artýk geçmiþte kalan babahanlýðýn anahanlýk üzerindeki yengisini yasal bir çerçeveye oturtarak, zina’yý yasaklar ve ölümle cezalandýrýr(8). Cengiz’in Büyük Yasa’sýndan daha sonra, Moðolistan’a Budizm’in yerleþtiði dönemin ürünü olan Eski Tsaayin Biçik’te ise, zinanýn cezasý çok daha hafiftir. Asýl ilginç olan, Eski Tsaayin Biçik’te zina yapan kadýnýn kocasýnýn “boynuzlu”diye adlandýrýlmasýdýr(9). Öyle anlaþýlmaktadýr ki, anahanlýktan babahanlýða, analýk hukukundan babalýk hukukuna geçiþ sürecinde,çokkocalý kadýnlarýn “ana-ata’laþmasý”, ”geyikleþmesi”ni simgeleyen “boynuz”simgesi, babahanlýkta, karýsý tarafýndan aldatýlan erkeðe, -aþaðýlama, alçaltma anlamlarýný kazanarak-izafe edilir olmuþtur.

Kökenlerinin, anahanlýða, hayvan ana-ata’ya dayandýðýný gördüðümüz “boynuz” ve “geyik” simgeleri, Türklerde uygarlýk ve babahanlýk dini olan Ýslamiyet’e giriþle beraber kesin olarak birbirinden ayrýlýr. Anahanlýðýn anýsý olan “geyik”motifi, yeni inançlar arasýnda kendine bir yer bularak “diþil”kutsallýðýný sürdürür. Anadolu’da ev’in en mütena köþesinin duvarýný geyik motifli duvar halýlarý kaplar. Ne dersiniz, diþil ‘ata’ kültüne iliþkin bir iþaret ile mi karþý karþýya olabilir miyiz? Geyikli Baba, adýný geyiklerle dolaþmasýndan alýr. Günümüzde, diþi geyik anlamýna gelen”maral”sözcüðünün yumuþatýlmýþ biçimi olan “Meral” Anadolu’da yaygýn bir addýr. Geyiðin taþýdýðý “diþil”kutsallýk yanýnda, geyiði sembolize eden “boynuz”simgesi, bir olumsuzlama, horlama, aþaðýlama anlamýný içerir.

Toparlarsak, Orta Asya þamani topluluklarýnda anahanlýktan babahanlýða geçiþ süreci içerisinde –özellikle ormanlý/avcý topluluklarda –biçimsel de olsa, bazý anahanlýk motifleri korunur. Anahanlýk motifleri Türkler arasýnda Ýslamiyete geçiþten sonra da görülür ve bu motifler yeni inanç sistemi içerisinde de kutsallýklarýný koruyarak kendilerine yer bulurlar.

Ne dersiniz ,ayný simgenin ve bu simgeden kaynaklanan kavramýn Batý ve Doðu’da ayný süreçlerden geçmesi neye iþaret etmektedir? Determinizm ile kadercilik arasýndaki sýrat köprüsünde mi dolaþýyorum yoksa?

Saygýlar sunarým

Hoþçakalýn     

ÝBRAHÝM BALCI



KAYNAKÇA VE DÝPNOTLAR

(1)     D.Y.Vladimirtsov,Moðollarýn Ýçtimai Teþkilatý (Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý,1944;Çev:Abdülkadir Ýnan),s.73
(2)     A.g.e.,s.80 (Barthold’un Türkistan’ýndan naklen).
(3)     Bu konuda yakýn zamanda geniþ bir makale yazabileceðimi umuyorum
(4)     Bu konuya bir baþka yazýmýzda deðinebileceðimizi umuyoruz..
(5)     Moðollarýn Gizli Tarihi (TTK Yayýnlarý, 1942; Çev: Ahmet Temir), s.3
(6)     O.W.Eberhard, Çin’in Þimal Komþularý (TTK Yayýnlarý,1942; Çev: Nimet Uluðtürk), s. 86
(7)     Çin’in Þimal Komþularý, s.106
(8)     Curt Alinge,Moðol Kanunlarý (AÜHF Yayýný,Ankara 1967; Çev:Coþkun Üçok), s. 143
(9)     A.g.e., s. 147.


PS;Alýn size 20 yýl öncesinden bir yazý,YAPIT Toplumsal Araþtýrmalar Dergisi,Haziran-Temmuz 1984 sayýsýnda yayýnlanmýþ.Bunca yýldan sonra,Milli Kütüphane’nin tozlu raflarý arasýndan kurtarayým istedim,okuyanlara tek tek teþekkür ederim,yazýnýn tekrar canlanýp vücut bulmasýna katkýlarý için.