“Çakýrcalý Efe” 1972 yýlýnda Yaþar Kemal’in Yapý Kredi Yayýnlarý arasýnda yayýnlanan destansý bir romanýdýr.
181 sayfalýk olan “Çakýrcalý Efe”, Yaþar Kemal’in yine Türkçeyi mükemmel bir derecede kullandýðý, sade, akýcý bir dil ile yazýlmýþ bir eserdir.
Yaþar Kemal, daha önce de “Ýnce Memed” gibi ünü sadece Türkiye’ye deðil, bütün dünyaya yayýlmýþ dev bir romanýn yazarýdýr.
Yaþar Kemal, Çukurova’da yöre aðzýnda Çukur Aða denilen, Çukurova’nýn aðasý anlamýna gelen þehir olan Kadirli’de yaþamýþ, çocukluðundan beri eþkýyalarýn olaylarýný, hikayelerini ve maceralarýný dinlemiþ bir yazardýr. Yani eþkýyalarý ve eþkýyalýðýn özelliklerini çok iyi bilen biridir. Bu nedenle de “Ýnce Memed”den sonra “Çakýrcalý Efe”yi yazmak böyle usta bir yazar için hiç de zor olmamýþtýr.
Yaþar Kemal, “Çakýrcalý Efe”yi yazabilmek için, Ege’yi yerinde görmüþ, Efe’nin gezdiði daðlara gitmiþ, olayla ilgili kiþileri dinlemiþ, belgeleri görüp okuyarak eserini tamamen gerçekçi bir dille kaleme almýþtýr. Bu nedenledir ki “Çakýrcalý Efe” de en az “Ýnce Memed” kadar sevilmiþ ve bir o kadar ses getirmiþtir.
Romanda Çakýrcalý Mehmet Efe’nin tarihî kiþiliðinden yararlanýlarak yola çýkýlmýþ ve yeniden kurgulanmýþtýr.
Yazar, romanýn önsözünde, Çakýrcalý Efe’nin yaþamýný ilk defa 1956 yýlýnda Cumhuriyet gazetesinde, roman olarak bastýrmadan yayýnladýðýný belirtiyor.
Yaþar Kemal, bu eserinde insanlarýn gere aðalar tarafýndan, gerek hükumet güçleri tarafýndan ve gerekse güçlü zengin kiþiler tarafýndan olsun haksýzlýða karþý durup daðlara çýkan ve kendilerini savunmak isteyen insanlarý ele almýþtýr.
Çakýrcalý Mehmet Efe de bunlardan biridir. Küçük yaþta babasýnýn öldürülmesi, babasýnýn intikamýnýn alýnmasý için toplumun ona yaptýðý baskýlar ve babasýný öldüren zaptiye çavuþunun ondan çekinmesiyle ona çeþitli iftiralar atýp hapse girmesi için çaba harcamasý üzerine hapiste yatýp delil yetersizliðinden çýkmasý sonucunda daðlara çýkýp eþkýya olmasý anlatýlýyor.
Romanda dikkatleri çeken en büyük özellik, Çakýrcalý Mehmet Efe’nin bir eþkýya olmasýna raðmen birçok köylüler, aileler ve bazý aðalar tarafýndan kollanmasý, korunmasý ve ölümüne de olsa onu ele vermemeleridir. Bunun nedeni ise Çakýrcalý Mehmet Efe’nin zenginden alýp fakirlere daðýtmasýdýr. Yani O, sadece kendini düþünmez. Fakiri, fukarayý ve yoksullarý da düþünür. Haksýzlýklara karþýdýr. Kötü aðalardan aldýðý para ve altýnlarýn büyük çoðunluðunu ihtiyaçlý ailelere, fakir, fukara ve yoksullara daðýtýr. Parasýzlýk nedeniyle evlenemeyen gençlere yardým ederek onlarý evlendirir. Bütün bu yardýmlarý nedeniyle de herkes tarafýndan sevilir.
Romanda bu durumu Çakýrcalý Efe, yanýndaki en çok güvendiði, sevdiði, saydýðý ve sað kolu olan Hacý’ya þöyle dile getiriyor: "Þu insanoðlu var ya Hacý, çið süt emmiþ, güven olmaz derler ya; yalan! Güven olur. Onlara azýcýk iyili et, seni baþ tacý etsinler. Öyle deðil mi Hacý?" (sayfa 133)
Roman, Mehmet’in 11 yaþýnda babasýnýn öldürülmesi ile baþlar. Mehmet’in babasý olan Çakýrcalý Ahmet Efe, önceden eþkýyalýk yapmýþ ve fakat sonra düze inerek affedilmiþ, ailesi ile birlikte sade bir yaþam süren, etliye sütlüye karýþmayan bir vatandaþ olmuþtur. Onun tek isteði artýk huzurlu ve mutlu bir yaþamdýr. Ailesine bakmak ve çocuklarýnýn geçimini helal yoldan saðlamaktýr. Bunun için çalýþýr, durur...
Osmanlýya, eþkýyalarýn tekrar daða çýkacaklarý haberi gelmiþtir. Bunlar, düze inmelerine raðmen silahlýdýr. Halk üzerlerinde hala etkilidir. Bunlarýn tekrar daða çýkmalarýný önlemek için haklarýnda ölüm emri verilir.
Osmanlý Zaptiye Çavuþu Boþnak Hasan da aldýðý emir üzerine Çakýrcalý Ahmet Efe’ye gelir. Ona yalan söyleyerek, “Kendisine gelirken Rum eþkýyalarýn yolunu kestiðini, kendini öldürmek istediklerini” söyler. Bunun üzerine Ahmet Efe’ye “Gidip bir bakalým” der. Ahmet Efe “Olur” der. Ahmet Aða’nýn hanýmý Hatçe “Osmanlýya inan olmaz” diyerek onu engellemeye çalýþýr.
Ahmet Efe ile Boþnak Hasan giderler. Gittikleri yerde Boþnak Hasan Ahmet Efe’yi arkasýndan vurarak onu öldürür. Hatçe Kadýn adeta burada haklý çýkar. Mehmet hep bu acý ile yaþar:
"Memed büyüyordu. Babasýna yapýlan kancýklýðý her Allah’ýn günü duya duya büyüyordu. Yýllar yýlý kulaðýnda bir aðýt gibi anasýnýn sesini duydu: "Demedim mi Efem? Demedim mi? Osmanlýnýn dostluðu olmaz. Al ile avlanan Efem! Kötünün eliyle giden Efem!" ( Sayfa 12)
Mehmet, çevreden hep babasýnýn intikamýný almasý için adeta baský görür. Babasýnýn dostu olan Eþkýya Mustafa, onu yanýna alýr. Onu eðitir. Bildiði her þeyi öðretir. Eline silah verir. Kullanmasýný öðretir. Birlikte kaçakçýlýk yaparlar. Ona hep þu sözü söyler: “Ta ezelden beri kurt eniði kurt olur" (sayfa 13) Bu söz ile oðlunun da bir yiðit eþkýya olan babasý gibi olmasýný istemektedir. Kýs bir süre sonra Mehmet babasý gibi namlý hatta daha çok namlý bir eþkýya olacaktýr.
Boþnak Hasan bu çocuktan korkmaktadýr. Babasýnýn intikamýný er geç alacak diye düþünmektedir. Bu nedenle hep temkinli davranýr. Mehmet’in, çalýþtýðý eþkýyalardan birinin karýsý kaçar. Mehmet onlarý bulup öldürür. Boþnak Hasan durumu bilir, Mehmet’i hapse attýrýr. Birkaç ay hapis yatan Mehmet, delil yetersizliðinden çýkar.
Eþkýyalýk artýk Mehmet için kaçýnýlmazdýr. Yaþadýðý haksýzlýklar, gördüðü baskýlar, yalanlar, dolanlar, insan sömürmeler, adam kayýrmalar… Onun daða çýkmasýný çaresiz tetikleyecektir. O da o yolu tercih eder.
Tanýdýðý Yörük Aðasý Veli Mehmet’e gider. Ondan yardým ister. Veli Mehmet Aða ona yardým ederek öðütler verir:
"Eþkýya demek yatak demektir. Yataklarý eþkýyanýn canýdýr. Yataðýný belli eden eþkýya yaþamaz. Bura senin baþ yataðýn. Bir daha buraya uðramayacaksýn." (sayfa 32)
Çakýrcalý daða çýkar. Eþkýya olur. Ýçinde intikam ateþi vardýr. Babasýnýn intikamýný almak için günleri sayar. O gün nihayet gelir. Babasýnýn katili olan Boþnak Hasan’ý öldürür. Babasýnýn kaný yerde kalmaz.
Ülkede adeta bir otorite boþluðu vardýr. Hükumet, sanki vatandaþlarýna söz geçirememektedir. Her yer eþkýya doludur. Haksýzlýða uðramýþ, hakký yenmiþ, iftiraya uðramýþ kaç kiþi varsa eline silahý alýp hakkýný aramak için daða çýkmýþtýr. Osmanlý Hükumeti bunlarla baþ edemez duruma gelmiþtir. Bütün daðlar eþkýyalarla doludur. Öyle ki bunlar askerlere aman vermez. Onlarý genelde geri püskürtürler.
Çakýrcalý Efe de bunlarýn en baþý olmuþtur. Kurduðu çetesiyle Ege daðlarýnýn sultaný olmuþtur. Öyle ki artýk herkes umudunu ona baðlamýþtýr. Aðalardan zulüm gören, haksýzlýða uðrayan, evlenemeyen gençler, parasýz, yoksul, yetim insanlarýn umudu olmuþtur. Çünkü zenginden alýp fakire daðýtmaktadýr. Haksýzlýk yapmamaktadýr. Mecbur kalmadýkça askeri karþýsýna almamakta ve onlara kurþun sýkmamaktadýr. Asker de bunu bildiði için Çakýrcalý’ya pek bir þey yapmak istememektedir.
Çakýrcalý herkesin sevgisini kazanmýþtýr. Adeta hakkýn, adaletin temsilcisi olmuþtur. Onu kimse ihbar etmez. Ne pahasýna olursa olsun yerini kimse söylemez. Dayak da yeseler, öldürülüyor da olsalar onu ihbar etmezler. Köylünün böyle sevgisini ve takdirini kazanan Çakýrcalý Efe, 15 yýl kadar daðlarda eþkýyalýk yapar.
Birkaç sefer Osmanlý tarafýndan affedilerek düze iner. Ama düzde yaþadýðý haksýzlýklar, onun yine daða çýkmasýna sebep olur. Özellikle aðalarýn kalleþliklerine tahammülü yoktur. Daðlar, onun meskenidir. Her yeri karýþ karýþ bilmektedir. Usta bir atýcýdýr. Attýðýný vurur. Köylü de onu sevdiði için asla yakalanmaz. Düzde ne olursa olsun, ne yaþanýrsa yaþansýn anýnda ona haber verilir. Her þeyden haberi vardýr onun. Müthiþ bir istihbarat kurmuþtur. Uçan kuþtan dahi haberi olmaktadýr.
Onu yakalamak için özel komutanlar, özel müfrezeler getirtilir. Ama hiç birisi yakalayamaz. Çaresiz bu iþten vazgeçip geri giderler. Osmanlý da çaresiz olarak Çakýrcalý ile oturup anlaþýr ve onun bütün isteklerini kabul ederek affeder. Üstelik ona ve bütün adamlarýna da maaþ baðlar. Ama bütün bunlara raðmen bozuk düzen karþýsýnda Çakýrcalý’nýn defalarca daða çýkmasýna kimse engel olamaz. Adeta hayat ve çevre, her defasýnda onun daða çýkmasý için onu zorlar.
Bir gün iþini çok iyi bilen bir Osmanlý Subayý buraya tayin edilir. Çok tecrübeli olan ve daðlarda iz sürmekle tanýnan bu subay hiç acele etmez. Çakýrcalý’yý çok iyi öðrenmek ister. Nasýl yer, nasýl içer, nasýl giyinir, nerelerde, kimlerin yanýnda kalýr, huyu suyu nasýldýr hepsini öðrenir. Önce hiçbir þey yapmaz. Kýlýný dahi kýpýrdatmaz. Herkes buna þaþar. O aldýrýþ etmez. Vakti gelince harekete geçecektir.
Usta bir iz sürücüdür. Cesur bir eþkýya avcýsýdýr. Girdiði hiçbir iþi yarým býrakmayan, her iþi baþarýyla sonuçlandýran bir subaydýr. Ýþini çok iyi yapan, her þeyi ciddiye alan ve en küçük detaylarý hesaplayan bir kiþidir.
Yaptýðý araþtýrmalarda Çakýrcalý’nýn yiðit bir kiþi olduðunu, onun daðlarda isteyerek eþkýyalýk yapmadýðýný, bu iþi sevmediðini ama þartlarýn kendisini buna zorladýðýný anlar. Eþi Iraz’ý çaðýrýp saygýlý bir dille anlatýr. “Kocasýnýn anlaþmaya gelmesini, teslim olmasýný, ona herhangi bir zarar vermek istemediklerini aksi halde er veya geç yakalanýp öleceðini” söyler.
Iraz bunu kocasýna bildirir. Ama Çakýrcalý bu. Kabul etmez. Ýþte olaylar bundan sonra geliþir. Komutan aylarca sessiz kaldýðý ininden çýkar. Kimsenin haberi olmadan planlar yapar. Herkesi yanýltýp þaþýrtmak ister.
Böylece roman yavaþ yavaþ sona gelir. Çakýrcalý bir yiðittir. Kendinden emindir. Kimseye boyun eðmeyen, eyvallah etmeyen bir kahramandýr. Sonuna kadar mücadelesinden vazgeçmez. Bu subaya da öyle yapacaktýr.
Romanda çok az da olsa aþka rastlýyoruz. Çakýrcalý evli olmasýna raðmen bir aða kýzýna aþýk olur. Onunla evlenmek ister. Ama karýsý Iraz vardýr. Bu iþin olmasý için Iraz’ýn gönlünün alýnmasý lazým. Iraz bu iþe ne diyecektir?
“Iraz kadýndý. Dosttu. Fedakardý. Ýlk göz aðrýsýydý. Kendi yüzünden çekmediði bela kalmamýþtý.
Eve gelip attan iner inmez doðru Iraz’a gitti:
Iraz dedi, kusuruma kalma. Çok çok kötü bir iþ bu. Olmadý, yenemedim kendimi. Sana layýk deðil.
Iraz:
“Düþünme onu Efem. Senenin gibi bir efeye iki deðil, dört kadýn feda olsun. Ne dilersen onu yap. Ýstersen kýzý babasýndan istemeye ben giderim.” (Sayfa 80)
Bu nasýl sevgidir? Bu nasýl bir saygýdýr ki eþi, kendi üzerine kuma getirecek olan birine “Dilediðini gibi yap. Ýstersen gidip kýzý ben isteyeyim” diyor.
Ýþ burada bitmiyor. Babasý kýzýný Çakýrcalý’ya vermiyor. Ýnat ediyor. Çünkü eþkýyaya kýz verilmez. Yerini yurdunu terk edip gidiyor kýzý vermemek için. Iraz dayanamayýp tüfeðini alýyor ve doðruca kýzýn babasýnýn yanýna gidiyor:
“Bana bak Aða” dedi. “Ben Çakýrcalý’nýn avradý Iraz’ým. Aç gözünü de bana iyice bak. Sen Efe’ye kýz vermiyormuþsun. Hemen köye dön, kýzý ver. Efemi sizin gibilerine rezil ettirmem. Seni kýyýk kýyýk kýyarým. Efe yapamaz; ben yaparým bunu. Hemen dön! Efe’ye ettiðin yeter. Geldiðimden Efe’nin, kimsenin bir haberi yok. Doðru köye… Anladýn mý? Kara dinlilik istemez. Geldiðimi de kimseye söyleme. Ben altýnýmý pul ettirmem sana. Aða, Efe seni bir kýz için öldürürse ona namus, ben seni öldürürsem bana þeref. Haydi köye… düðünü elinlen yap” (sayfa 82 - 83)
Günümüzde bunu yapabilecek, aynen böyle davranabilecek bir tane kadýn var mý acaba? Böyle sevgi acaba günümüzde görülmekte midir? Sanmýyorum. Böyle bir olay karþýsýnda kadýnýn ilk yapacaðý iþ hemen avukatýna baþ vurup boþanmak istemesi olacaktýr haklý olarak…
Roman, akýcý bir dille yazýldýðý için sürükleyici bir özelliðe sahip. Okuyucu eseri eline aldýðý andan itibaren býrakamýyor. Öyle ki ben kitabý sabah elime aldým. Ertesi gün öðleye doðru bitirdim. Etkisi beni bir türlü býrakmak bilmedi. Ýster istemez, Ýnce Memed romaný aklýma geldi. Onunla mukayese etme imkaným oldu.
Ýnce Memed kadar olmasa da en az onun kadar etki býrakan, güzel bir roman diyebilirim. Çakýrcalý Mehmet Efe’yi eminim Yaþar Kemal’den daha iyi anlatan, daha yazan bir edebiyatçý olmazdý diye düþünüyorum…
Romanýn son bölümünde yer alan þu sözler Çakýrcalý’nýn halk arasýnda ne kadar sevildiðinin bir göstergesi olarak geldi bana:
“Çakýrcalýnýn mezarý Nazilli’nin dýþýnda, yol üstündedir. Köylüler, o gün bu gündür evliya türbesi makamýnda ziyaret ederler.”
“Çakýrcalý öldürüldükten yýllar, yýllar sonra bile o yoldan geçen köylüler mezara yarým saat kala, olanca sesleriyle baðýrýrlar:
“Çakýrcalý Efe! Çakýrcalý Efe! Yol ver geçelim. Yaban deðiliz.” (sayfa 181)