MEMÝK DEDEMÝN BAHÇESÝ VE AÐIT GELENEÐÝMÝZ

Anadolu kültürü-aný/inceleme

1971 veya 72 yýllarýydý sanýrým.Ölüm bir süreliðine köyümüzü mekan tutmuþ;benim yaþýtým olan bir çok çocuk kýzamýk veya hatýrlayamadýðým baþka bir salgýn hastalýk yüzünden peþ peþe yaþamýný yitirmiþti. 67 doðumlu olduðuma göre ölen çocuklarýn hepside dört veya beþ yaþlarýnda olmalýydýlar. Baþlayan ölümcül salgýn köyün giriþinden itibaren sýrasýyla Alican amca gilden (alicane günüz) Hatice’yi almýþ,nedense beni ve kardeþim gülcan’ý es geçerek Dursun amca gilden (dursune mýlle) Sevim’i, orada Zeynep teyzemin kýzý ve en iyi arkadaþým Taciser’i,Paþa amcalardan Fýdýk’ý,Celal amca gilden (celale apkekko) Rýzvan’ý,Selahattin amcamlardan (selattine hemedi) Sevim’i en masum olduklarý çaðda alýp götürmüþtü.Bu salgýnla yaþanan toplu çocuk ölümleriyle birlikte adeta yasa bürünmüþtü köyümüz.Belki de günümüz þartlarýnda basit bir aþýyla geçiþtirilebilecek olan salgýn nedeniyle bir düzine çocuk ölmüþ,yaklaþýk dört veya beþ yaþlarýnda olan bende ilk kez ölüm olayý ile bu denli yakýndan yoðun ve cevapsýz sorularla karþý karþýya gelmiþtim.


En yakýn arkadaþýmdý Teyzemin kýzý Taciser.Annemler sýrayla teyzemle sütlerini katýþtýrýp kýþlýk çökelek ve tereyaðlarýný hazýrlamakla meþgul olurlarken biz oyunlar oynardýk Taciser’le.Onun ismini Mehmet dedem koymuþtu.Ölen diðer çocuklarýn cenazelerini de Taciser’in ki gibi memik dedem defnetmiþti.Köyümüzün hocasýydý memik dedem.Kendi çabalarýyla Kur’aný kerim’i ve cenaze defin erkanýný öðrenmiþti.Köyümüzle beraber çevre alevi köylerindeki cenazelerde de memik dedem hocalýk yapardý.

Apmemike sýlo diye bilinirdi dedem.Annemin bizlere aþýladýðý dede sevgisi 41 yaþýnda olduðum bu gün dahi ayný yoðunluðu ile duruyor yüreðimde.Üstelik bu yoðun dede sevgisinin sadece benimle sýnýrlý olmadýðýnda biliyorum.Bütün kuzenlerim,memik dedemi tanýyan bütün torunlarý, dedelerine karþý ayný sevgiyi hissediyorlardýr sanýrým.Çünki o herkesin hayalindeki babacan,sevgi ve þevkat dolu dede tipinin ta kendisiydi.

Evimizde ona tahsisli bir köþesi vardý dedemin.Genelde çaput doldurulmuþ ince minderlerin serili olduðu köy sedirleri bulunan odamýzýn bu köþesi dedeme tahsis edilmiþti adeta. Annem oraya ikinci bir minder daha koyarak yumuþaklýðýn arttýrmýþtý.Evimize her geldiðinde bu en yumuþak köþeye oturmayý adet edinen dedemin gidiþi sonrasýnday sa köþeyi kapma kavgasý baþlardý Ergün abimle aramýzda.Zaman zaman Gülender bile dahil olurdu kavgalarýmýza.

Biz torunlarýna karþý bitmek bilmeyen sevgisi vardý dedemin.Ama o köyümüzdeki her ferdin sevgi ve saygý beslediði bir köy bilgesiydi ayný zamanda.Almanya’dan Hanife (kýlýk) teyzemin getirdiði siyah deri kýlýf içindeki küçük radyosuyla sürekli ajans dinlerdi dedem. Siyasi olaylara bulaþan yüksek okuldaki Ali dayýmýn akýbeti hakkýnda haberler almaya çalýþýrdý.Ama dedeme duyulan sevgi ve saygýnýn icra ettiði hocalýk rolünün ötesinde nedenleri vardý. Gerek sýký sýkýya baðlý olduðu alevi inancý; gerekse kendi yaþam deneyiminden edindiði hayat felsefesi onu sýradan köy insanýn ötesinde bir kiþiliðe dönüþtürmüþtü.

Memik dedemin yaþam felsefesiyle ilgili verilebilecek en güzel örnek Ýsa’nýn ‘’sana tokat atana öteki yüzünü de çevir’’ sözlerinde ifadesini bulan hayat düsturu olsa gerek.Dedemin kendi emeðiyle ta Sarýz köylerinden getirttiði meyve aðaçlarýyla dolu bahçesinden elma,kayýsý zerdali, viþne,erik çalmaya gelen köy çocuklarý için aðaçlardan düþüp bir yerlerini incitmesinler diye yaptýrdýðý ahþap merdiven ,onun yaþam felsefesiyle ilgili en anlamlý ip ucu olsa gerek...

Taciser’le birlikte salgýndan ölen öteki çocuklarýn cenazelerini defneden memik dedemin kendiside kýsa bir süre sonra ebedi aleme intikal edecekti.Þafak vakti hayvanlarýna yem vermek üzere alt kata inerken aniden ölümün kalp krizi þeklinde gelen davetine icabet edecek ve inancý gereði Ulu divan vaktini beklemek üzere pirlerinin yanýna gidecekti...

Annemin,teyzelerimin ve çevre köylerden gelen aðýtçý kadýnlarýn aðýt (Þin) ezgileriyle beraber dedemin ölümüyle ilgili bilincimde kalan birkaç detayýn baþýnda, cenazeyi defneden Hurihan teyzemin kocasý karapýnar’lý Niyazi çavuþ ve benim o cenazede kendimce diðer köy çocuklarýnýn arkadaþ olma isteklerine karþý takýndýðým böbürlenme ve havalara girme tavrým olsa gerek.Havalara girme sebebimse sevgili dedemin cenaze yemeðinden (Can aþý) pay kapmaya çalýþan çocuklarýn benimle arkadaþ olma isteklerinin arkasýndaki nedenin farkýnda oluþumdu. Sebep ne olursa olsun çocuklarýn ilgi odaðý haline gelmem hoþuma gitmiþti.Bu ilginin bende yarattýðý ego tatmini nedeniyle adeta dedemin ölümünden garip bir mutluluk dahi duymuþtum.


Karapýnar’lý Niyazi çavuþ’ ; ustaca ve soðukkanlý bir edayla sergilediði cenaze defin süreci ve sonrasýndaki dua verme ritüeli boyunca ayný otoriter tavýrlarýndan zerrece taviz vermeyecekti.Sonraki yýllar buyunca bir çok cenaze defininde Niyazi çavuþ’u adeta bir gölge gibi takip edecektim.Ölüme ve ölü gömme törenlerine karþý çocukluðumdan itibaren his ettiðim garip ilgi ve merakýmýn sebeplerini düþündüðümde hep memik dedem ve Niyazi çavuþ’un cenaze defin biçimlerinden kendimce çýkardýðým anlamlarýnýn payý olduðunu düþünüyorum.Öyle ki Niyazi çavuþ’un Kur’an ayetlerini okurken çýkardýðý ezgiyi ve kelime vurgularýný ustaca taklit etmeyi dahi öðrenmiþtim.Bu taklit yeteneðim çevre insanlarýnda dikkatini çekmiþ,bana para karþýlýðý Niyazi çavuþ’un kur’an’ýný bile taklit ettirmeye baþlamýþlardý.Onun ‘’ewuzubilllahime þeytanirraciiiim.....Bissmillehi rahmanirrahimmm...’’ ayetlerini okurken yarý kürt,yarý arap gýrtlaðýyla çýkardýðý kur’an ezgisi ve aralarda yaptýðý boðaz gýcýðý temizleme sesinin týpkýsýný küçük bir þempaze-papaðan ustalýðýyla taklit edebiliyordum.Ýlerleyen yýllar süresince bir çok yer ve zamanda,televizyon filmlerinde yada canlý olarak defalarca kez duyacaðým kur’an ezgilerinin hiç birinde memik dedemle Niyazi çavuþ’tan duyduðum makamýn aynýsýný duyamayacaktým.Sanýrým atlarýn deðiþik yürüyüþ biçimlerinden esinlenerek oluþtuðu rivayet edilen yedi ayrý Kur’an makamlarýndan biriyle okuyorlardý.Ama ben bu ezgi stilinin aynýsýný birdaha dinleme fýrsatý bulamamýþtým.


Otoriter ve soðuk kanlý bir edayla cenazesi damadý Niyazi çavuþ tarafýndan defnedilen sevgili dedemin ölümüyle ilgili aklýmda kalan bir baþka detay da kadýnlarýn yaktýðý aðýt (ÞÝN) aðýtlardý.Annemi ,teyzelerimi ve apmemik’in cenazesinde aðlayan öteki kadýnlarý ilgiyle izlemiþtim.Taciser’in ölümünde de yakýnýmdaki kadýnlarýn aðlama ve aðýtlarýna þahit olmuþtum.Ama bu seferki daha içli,daha ezgisel,daha törenvari,daha yoðun katýlýmcýyla icra ediliyordu.Annemin ‘’Bawwemýn...Narinemýn..Bawemýn..’’ þeklindeki hýçkýrýklarýna Zeynep ve hurihan teyzelerim daha içli bir þekilde karþýlýk veriyorlardý.Kürt-türk-sünni-alevi tüm çevre köylerde sevilen dedemin cenazesi de yoðun katýlýmcýyla defnedilmiþti.’Saraycýk’tan Hüsne kirve,Derebaþý’ndan Babamýn müsahibi kekke mamude’nin annesi Zeyneba belli,yine ayný köyden Cemile mala Aliy çak. Alayayla’dan fedo hala (Metta fedo).Hanyeri’nden ,Emirgazi’den, bir çok kiþi katýlmýþtý demin cenazesine.Kadýnlar içerdeki odanýn birinde aðlarlarken ,damýn üzerine toplanan ve Niyazi çavuþ’u ortalarýna alýp çömelik vaziyette aðýtlarýn bitmesini bekleyen erkeklerse sabýrsýzlanýyorlardý.Bu bekleme anýnýn bir yerinde Niyazi çavuþ’un tok sesi iþitilecekti.


‘’De bessýn..bessýn...
Junýno huþbýnký em kuranahe býhunine..Ayýptýr.merýk tunneký van junan susturmiþke...’’

‘’Yeter artýk yeter..
kadýnlar artýk susun ki biz kuranýmýzý okuyalým.ayýptýr.bir erkek yok mu þu avratlarý susturacak..’’

Annemlerin hýçkýrýk dolu aðlamalarýnýn dýþýnda asýl ilgimi çeken þey dýþardan gelen aðýtçý kadýnlarýn okuduðu ezgisel dörtlüklerdi.Aðýt yakma konusunda yöremizin en yetenekli kadýnlarý Derebaþý köyünün kadýnlarýydý.Babamýn manevi analýðý Zeyneba bellý aðýçýlarýn baþýný çekiyordu.Yine Derebaþý köyünden gelen ve genç yaþta eþini kaybeden Cemile teyze yaþadýðý içsel açýyla terbiye ettiði sesini ve doðaçlama yeteneðini ustalýkla sergiliyordu.Halk ozanlarýnýn sahnede atýþýrken sergiledikleri maharetlerindeki çaba gösterisine benziyordu bu anlar.Aðýtçý kadýnlar kendi usullerince seslerini ezgiyle yükseltiyor,diðer kadýnlarý coþturuyorlardý.Niyazi çavuþ’un ve öteki erkeklerin zaman zaman yaptýðý müdahaleler aðýtlarý bölse de her þey usulünce yürüyordu. Kadýnlar yüzlerce yýldýr süre-getirdikleri aðýt yakma kültürünün yeni bir seramoni’sini yaþatmaktaydýlar.

Sevgili Memik dedemin ölümü üzerine yazdýðým bu yazý öncesinde internet’ten aðýtlar ve aðýtçý kadýnlar üzerine küçük çaplý bir araþtýrma yapma gereði duydum.Ve itiraf etmeliyim ki uzun zamandan beri yazma isteði duyduðum bu konuyla ilgili detaylý araþtýrmalar yapýlmýþ. Benim bu yazýmda bahsettiðim ve geçmiþ yýllardaki kiþisel gözlemlerimden derlenen detaylarýn bir çoðunun Anadolu’nun bir çok yöresindeki aðýt kültürü ile birebir örtüþtüklerini gördüm.Kayseri/ Pýnarbaþý’ndaki Avþar köylerinde,Afyon /Emirdað’daki Türkmen kadýnlarýnda,Çukurova’nýn aðýt kültüründe,doðudaki kürt kadýnlarýnýn aðýt geleneklerinde ve belki de Ortadoðu halklarýnýn tümünde ortak bir kadýn geleneðiydi aðýt yakmalar.Ayný kaynaklardan beslenerek geliþen bu gelenek kadýnlar dünyasýnca oluþturulan ve geliþtirilen bir kültürdü.Erkek feodal düzenin hüküm sürdüðü bu coðrafyada ölüm olgusunun insan oðluna kazandýrdýðý aðýt geleneði ve bu geleneði var eden kadýnlar bir bakýma erkek elinin deðmediði bir alanda kendi dünyalarýndan yaktýklarý aðýtlarla duygularýný dýþa vurabilmekteydiler..Hatta aðýtlarýn kökeninin gýlgamýþ destanýna kadar uzandýðý,destanda gýlgamýþ’ýn þu þekilde aðýt yaktýðý belgelenmiþ durumda.

‘’Beni dinleyin,siz ihtiyarlar beni dinleyin..Ben enkidu içiaðlýyorum.Arkadaþým için kadýnlar gibi acý sýzý döküyorum ‘

Aðýtçý kadýnlar ve aðýt geleneði pek nadir olarak belki de günümüzde yer- yer devam etmektedir.Ancak bu geleneðin yetmiþli yýllarýn ortalarýndan itibaren özgün niteliðini yitirmeye baþladýðý belirtiliyor..

Araþtýrmacýlarýn köy-köy,yöre- yöre dolaþarak aðýt geleneði ile ilgili derlemeler yaptýðý biliniyor..Köyümüzün ve yöremizin (çadýryeri_gezbel) aðýt geleneði de bu araþtýrmalarda edinilen bulgular dýþýnda deðerlendirilmemelidir.Binlerce yýldýr birbirini etkileyen ve birbirlerinden etkilenen her gelenekte olduðu gibi aðýt geleneðinde de bir çok ortaklýklar mevcut.Aðýtlara esin kaynaðý olan ölüm olgusu, acýlar,ve en önemlisi ölüme,yaþamýn sona ermesine karþý insan oðlunun gösterebildiði yegane tepki olan aðýt yakma geleneði kadýnsý dünyanýn bir eylemiydi.Aðýt kadýnlarýn,doðurgan olanlarýn,ölüme karþý verdikleri bir tepki,ölümü kendi bilinçlerine kabul ettirebilme egzersizi, ve yok oluþ acýsýnýn bedende ve bilinçte terbiye edilerek kabul ettirme aracý olmalýydý.Aðýtçý kadýnlarýn en orijinal yönüyse ölen kiþiyle bir yakýnlýðýnýn olup olmamasý noktasýnda göze çarpmaktadýr.Onlar ;ölüm anlarýnda kendiliðinden yada davet yolu ile gelip toplumsal bir görevi icra ediyor gibidirler.Cenaze defin töreninin bir parçasý gibidir aðýtlar.Köyümüzde ve yöremizde olduðu gibi Anadolu’nun diðer halklarýnda da aðýtçý kadýnlar kendiliðinden ortaya çýkan,yaþamlarýndaki tecrübeleri acýyla yoðurarak sanatsal ifadelerle ezgi ve sözlere dönüþtüren kiþilerdir bunlar. Halk ozanlýðýnýn deðiþik bir ürünüdür aðýt geleneði.

Týpký Kayseri /Pýnarbaþý’ndaki Avþar kadýnlarýnda veya Afyon /Emirdað’daki Türkmen kadýnlarýnda olduðu gibi,köyümüzün Alevi-kürt kadýnlarýnda da aðýt yakma biçimleri ve ritüeller benzerlikler göstermektedir.Hepsinde de en temel benzerlik aðýtçý kadýnlarýn bu rolü kendi kiþisel yetenekleriyle oluþturup benimsemiþ olmasýdýr.Ölüm anýnda ölen kiþinin yakýnlarý elbette ki his ettikleri acýyý kendilerince ifade etmektedir.Ancak aðýtçý kadýnlar bir nevi toplumsal iþ bölümü ve görev anlayýþýyla gelip ölen kiþinin yaþamýndan , ölüm biçiminden, hastalýksa hatalýðýndan,kazaysa kaza biçiminden,yada normal ölümse dahi o kiþinin herhangi bir özelliðinden esinlenerek aile yakýnlarýnýn yas ve matem anýndaki duygularýna tercüman olabilmiþlerdir.

Aðýt genelde ölen kiþinin evinde,erkeklerin bulunmadýðý ayrý bir odada,ölünün anýlarý,eþyalarý veya resmini de yanlarýnda bulundurarak kadýnlarca icra edilen bir gelenektir.Aðýtçý kadýn(lar) aðýt dizelerini yüksek sesli ve duygusal ezgilerle dillendirirken, ölü yakýný ve öteki kadýnlar sessizce aðlayýþlarýný sürdürmekte,zaman zaman aðýtçý kadýn diðerlerinin sesli aðlayabilmelerine fýrsat olabilmek için ses tonunu düþürmekte,ama tüm bu süreç doðal bir ölçü ve kural dahilinde yürütülmektedir.

Memik dedemin ölümünde de benzer sahneler yaþanmýþtý.Zeyneba belli,nin meta fedon’un aðýdýna annem ve teyzelerimin hýçkýrýðý eþlik etmiþti.Arada bir bizimkilelerinde ses düzeyleri aðýda dönüþüyordu Ama bu genelde kýsa cümleler þeklinde olmaktaydý.Asýl dizeleri seslendirenler aðýtçý kadýnlar olmuþtu.

Yöremize ait derlenebilecek orijinal aðýtlar mutlaka ki vardýr. Bunlar belki günün birinde bu iþe meraklý araþtýrmacýlar tarafýndan derlenip literatüre kazandýrýlabilirler.ama ben babamdan dinlediðim ve Selver ninenin (selvera apmýlle) ölen oðlu Halil için yaktýðý kürtçe aðýttan bir bölümünü buraya aktarmak istiyorum.

‘’Helilemýn..helilemýn..
Lýllav helil,delil helil
Mýn lý tedýkkýr poste neril...’’


(Halilim halilim.)
halil oðlan delil oðlan
ben sana teke derisi giydirirdim..)

Yoksulluðun ve oðul acýsýnýn Selver ninenin yüreðinde dile gelen bu karþýlýðý ne kadar uzunlukta bir aðýda dönüþtü bilinmez..Ama ben hatýrlayabildiðim ikinci bir aðýdý daha aktararak yazýmý noktalamak istiyorum..Çocuk yaþta kaza sonucu yaþamýný yitiren ve benim yine çocukluk merakýmla her detayýný uzaktan izlediðim Zeki amcanýn (Zekiy aliçavuþ) oðlu Gülcemal’in ölümünde annesi Zarif yengenin dillendirdiði aðýdý aktarmak istiyorum.

‘’Kar yaðýyor kürek ister.
Dam yýkýldý direk ister
Cemalimin derdine demirden yürek ister...


Sonrasýndaysa yine Niyazi çavuþ’un ‘’kýkey besse bessee..nalinýnký em kuranahe býhünýne.’’

‘‘yeter artý yeter.býrakmýyorlar ki biz kuranýmýzý okuyalým..’’.....sözleri duyulacaktý.


Taciser’i ve öteki çocuklarý defnettikten kýsa bir süre sonra ebedi aleme intikal eden memik dedemse bizlere anýlarla dolu cennet gibi bir meyve bahçesi býrakmýþtý.Onun bahçesinden meyve tatmayan köy çocuðu,çoban yada oradan geçen sýradan bir yolcu kaldý mý bilmiyorum.Ama ben dedemin bahçesini çocukluðumdaki cennet bahçesi olarak hatýrlamaya devam ediyorum..

Dedem öldükten sonra bir süre daha bizlere meyve vermeye devam eden bahçe yeterli ilgiyi hiçbir zaman göremeyecekti.Bir zaman sonra benimle beraber kuzenlerimin hepsi için ayný deðerde olan bahçemizin birbirinden lezzetli, hoþ kokulu,mayhoþ ve sert meyveler veren elma aðaçlarý,kaysý,erik zerdali,viþne aðaçlarý ekonomik gerekçelerle kereste yapýlmak ve Kayseri’de satýlmak üzere Mustafa (kýce) dayým tarafýndan bir bir kesilecekti. Geriye kalansa yaþadýðýmýz sürece bilincimizde durmaya devam edecek olan çocukluðumuzun o cennet bahçesinden yediðimiz elma kayýsý viþne ve zerdalilerinin tadý olacaktýr....


Yitip giden sevdiklerimizin ardýndan yüzyýllardýr yakýlan aðýtlara güzel bir örnekte þubat 2015 te aramýzdan ayrýlan Sultan ÇELEBÝ için kýzý Leyla'nýn gönlünden kopan dizeleri...tüm gidenlerin ruhlarý þad olsun...


LEYLA’NIN ANNECÝÐÝNE AÐIDI


Karmý yaðdý bugün Ýzmirin baþýna
Biz geince annem kapýnýn taþýna
Anam yarýn herkes döner gider iþine
Firdevs’ini de býraktýn yalnýz baþýna

Benim anam analarýn hasý
Ýki yýldýr yýkýldý rahat dünyasý
Derim felek gözü kör olasý
Nerden çýktý bu yaþta kanser belasý

Selam ederim caným konu komþuma
Haber saldým eþin dostuna
Dedim var yarýn anamýn veda töreni
Hoca soracak herkes hakkýný helal edermi
Zalim felek bu nasýl kanun
Ýnsan anneciðini elleriyle gömermi

Ne derim þu urlanýn daðýna taþýna
Selam saldým bülbülüne kuþuna
Dedim oraya bir garip sultan geldi
Býrakmayýn onu yalnýz baþýna

Hoþ olur anayla kýzlarýn sohbeti sözü
Kör olsun þu feleðin gözü
Anemmden ayýrdý bizi
Anacýðým aðrýlarýn sýzýlarýn dizi dizi

Bu gün bir selam yollarým bacým zerrin’e
Bacým kurbaným duvaðýna teline
Bilmem nasýl verdik seni o zalime
Bacým dön gel yinede sen baba evine

Bu gün bir selam da yollarým garip babama
Babam zannetme seni attýk yabana
Bilmem çokmu daldýk dünya malýna
Aðlarým ben annem ile babama

Annem olamaz ise Ýzmir’e geleyim ne diye
Anacýðým bu aðýdým sana hediye
Annem kurbaným aç bal rengi gözlerin
Bilmem bize ne idi son sözlerin
Annem olmazsa içimi kime dökerim

Anam giyme yakýþmaz sana beyaz
Anam kurban son kez öpeyim elini ayaðýni
Edeyim niyaz
Annem izmire gelmem bu yaz

Leyla VERGÝLÝ (ÇELEBÝ)/Þubat 2015




Erdal GEÇER