Eðitim birey açýsýndan ulaþýlmasý ve yararlanýlmasý gereken bir haktýr. Bu hakkýn sunumu ise devletin temel görevidir. Hak ve görevin hayata geçirilmesinde fýrsat ve imkân eþitliði ilkesi dikkate alýnýr. Türkiye eðitim sisteminde lise türlerinin çokluðu, merkezi sýnavlar, özel eðitime muhtaç çocuklar, maddi durumu yetersiz ailelerin çocuklarý ve özel öðretim kurumlarý gibi uygulama ve yapýlanmalar fýrsat eþitsizliðini getiriyor. Anayasada eðitim hakký herkesin yeteneklerinin geliþtirilmesi ve ihtiyaçlarýnýn giderilmesi noktasýnda saðlanmasý gereken bir fýrsat olarak ele alýnmalýdýr.
1924 ve 1961 anayasalarýnda yer almamasýna raðmen mevcut anayasada “Eðitim ve öðretim kurumlarýnda sadece eðitim, öðretim, araþtýrma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez” ifadesi yer alýyor. Temel iþlevi bu sayýlan kavramlarýn içini doldurmak olan eðitimin(okulun) anayasa gibi genel çerçeveyi çizen bir hukuk metninde yer almasý dikkat çekicidir. 12 Eylül’ den sonra oluþan egemen güç ve yasa koyucu okulun sýnýrlarýný belirleyerek olasý eylem ve faaliyetlerin önüne geçmeyi hedeflemiþtir. Ayný maddede eðitim ve öðretim, Devletin gözetim ve denetimi altýndadýr, ibaresi var. Maddenin gerekçesinde Devletin gözetim ve denetiminden kastýn eðitim ve öðretimin güvenlik altýnda gerçekleþmesi olarak belirtiliyor. Eðitsel açýdan gözetim ve denetim belirlenen amaçlarýn gerçekleþme düzeyinin tespitidir. Bu da uzman kiþi ve kurumlarca yapýlýr.
1961 anayasasý din eðitimini kiþilerin kendi isteðine ve küçüklerin de kanuni temsilcilerinin isteðine baðlýyor. 1982 anayasasýnýn 24. Maddesi “Din ve ahlâk eðitim ve öðretimi Devletin gözetim ve denetimi altýnda yapýlýr. Din kültürü ve ahlâk öðretimi ilk ve orta-öðretim kurumlarýnda okutulan zorunlu dersler arasýnda yer alýr” deniliyor. Maddenin gerekçesinde istismar ve suiistimali önlemek amacýyla, din ve ahlak eðitim ve öðretimi devlet denetimi ve gözetimi altýna alýndýðý belirtiliyor. Ayný gerekçede dinî inanç ve kanaat hürriyetinin niteliði gereði hiçbir sýnýrlamaya tâbi tutulamayacaðý belirtilse de ulus devletin dini bir kontrol aracý ve ideolojik aygýta uygun ve ona hizmet eden bir yapýlanmadan dolayý bu dersi koyduðu anlaþýlýyor. Nitekim belirtilen dersin öðretim programýndaki konularýn tek mezhep ve ulus kavramý ile birlikte verilmiþ olmasý bunun çarpýcý örneðidir. Maddede geçen eðitim ve öðretim kavramýnda ilkinin diðerini kapsamasý yani davranýþýn uygulama yönünü ön plana çýkarmasý dersin kültür yönünden öte uygulama yönüne aðýrlýk verildiðini gösteriyor. Bu da 12 Eylül öncesi sað sol ideolojik kutuplaþmasýna karþýlýk ve de onun yerine geçebilecek batýcý ve bir o kadar da Ýslamcý bir toplumsal doku hedefinden kaynaklanýyor. Diðer ülke anayasalarýnýn çoðunda din eðitimi ibaresi olmadýðý gibi bazý ülkeler ise din eðitiminin yapýlmayacaðýný belirtmiþtir. Belçika anayasasý belirli bir dini empoze etmeyen eðitim sisteminin teþkilini savunur. Bu yasaðýn ebeveynlerin ve öðrencilerin dini görüþlerine saygýnýn sonucu olduðu vurgulanýr. Hindistan ve Portekiz anayasasýnda devletin dini direktife uygun olarak eðitim programlarý hazýrlamayacaðý, Mali anayasasýnda kamu eðitiminin dinsel olmayacaðý belirtilir.
1924 ve 1961 anayasalarýnýn eðitim hakkýný düzenleyen maddelerinde eðitimin diline iliþkin bir ibare yoktur. Genel olarak bu anayasalarda; resmi dilin öðrenilmesi ve öðretilmesi vatandaþlar için bir hak ve devlet için bir görev olarak belirtiliyor. 1982 Anayasasýnýn 42. maddesi “Türkçeden baþka hiçbir dil, eðitim ve öðretim kurumlarýnda Türk vatandaþlarýna ana dilleri olarak okutulamaz ve öðretilemez” demesinin yanýnda ayný maddede “eðitim ve öðretim kurumlarýnda okutulacak yabancý diller ile yabancý dille eðitim ve öðretim yapan okullarýn tâbi olacaðý esaslar kanunla düzenlenir” denilse de fiiliyatta yabancý dil öðretiminin özellikle Ýngilizcenin bazý öðretim kurumlarýnda Türkçe den daha fazla oranda yer aldýðý görülüyor. Can alýcý ve acaba ne olacak denilen de aslýnda Kürtçenin konuþulmasý önündeki yukarýdaki engelin kaldýrýlýp kaldýrýlmayacaðýdýr. Bizce uygun olaný baþka dil yasaðýnýn anayasada yer almamasýdýr. Resmî yazýþma dilinin Türkçe olarak belirtilmesi, ana dili Türkçe olmayan yurttaþlarýn ana dillerinin öðretilmesi ve bu diller üzerinde bilimsel araþtýrmalarýn yapýlmasý yasaya býrakýlabilir. Türkçe dýþýndaki dilleri anadil olarak eðitim kapsamý dýþýnda tutmak Türkiye gibi zengin kültürel çeþitliliðe sahip bir ülke için sakýncalýdýr. Kaldý ki yasaklama Türkiye’nin imza koyduðu Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi, Çocuk Haklarýna Dair Sözleþme gibi uluslararasý belgelere de aykýrýdýr.
Yükseköðretim kademesini diðer örgün eðitim kademelerinden ayrý olarak ele alýnmasý eðitimin sorunlarýna bütüncül bakýþý engelliyor. Bu eðitim kademesi örgün/formel eðitimin son aþamasý olarak nitelikli insan gücünün yetiþtirilmesi ve kurumsal olarak toplum sorunlarýna çözüm getirici olarak görülür. Üniversitelerin bu iþlevlerini yerine getirmediði hatta toplumdan uzak olduðu dile getirilen bir gerçektir. Anayasal düzlemde toplumsal sorumluluk ilkesi ile özerklik( bilimsel, mali ve yönetsel) garanti altýna alýnmalýdýr. YÖK kaldýrýlarak koordinasyonu saðlayacak (Üniversitelerarasý Kurul gibi) bir birim oluþturulmalýdýr. Üniversite yönetim kurulu, öðretim elemaný, öðrenci ve idari personelin yer alacaðý tüm paydaþlar tarafýndan seçilmelidir.
Eðitim diðer toplumsal kurumlarla eþit olarak düþünülse de okul sistemi tüm kurumlarýn insan gücünü yetiþtirir. Dolayýsý ile eðitim insan yetiþtirme ve toplumu biçimlendirme sanatýdýr. Yeni anayasanýn ruhu da buna göre þekillenmelidir.

Doç. Dr. Sadýk Kartal
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi
Eðitim Fakültesi Öðretim Üyesi
Sadikkartal02@mynet.com