Türk Edebiyatý'nýn bir kolu olan Divan Edebiyatý'dan- eskilerin deyimiyle- 'taharrî ve tecessüs' ettiðim bir yazma eseri sizinle paylaþmak isterim. Bu eser çok yeni denilebilecek bir zamanda araþtýrmacýlarýn istifadesine sunuldu. Hayatý ve kiþiliði hakkýnda pek muhtasar bilgiye sahip olduðumuz bu gönül erinin eseri 'Behrî Divaný'dýr. Bu yazýda halk kültürüyle beslenmiþ olup ayný zamanda Saray Edebiyatý (Enderun Edebiyatý, Klasik Türk Edebiyatý, Divan Edebiyatý, Eski Türk Edebiyatý vb. isimlerle de anýlýr.) terbiyesi de gören ve eserini bu minvalde iþleyen bir Alevi-Bektaþi þairin dilinden ve kaleminden dökülen sözlere kýsaca dikkat çekmeye çalýþacaðým.

Kelime manasý "uzaklýk; felâket; ümidin boþa çýkmasý" olan Behrî mahlaslý þairimizin nerede ve ne zaman doðduðu hakkýnda kaynaklarda herhangi bir bilgi mevcut deðildir. Bir divaný ve muhtelif yerlerde cönkleri mevcuttur. Yaþadýðý ve iþtiyak duyduðu topraklarý,
Behri Rum-ý sadýkýz ikrarýmýz hep hazrete
Lutf u cudundan iriþdük bunda al-i devlete
þeklinde yâd eder Behrî.

Kendisi Bektaþi kültürünü en iyi ama meçhul kimliðiyle anlatmaya çalýþan bir þairdir.

Bilindiði gibi Bektaþi þairleri 13. yüzyýldan itibaren daha çok kýrsal kesimde, köy ve beldelerde ikamet etmiþler; halkýn alt tabakalarýna nüfuz ederek onlarýn dertlerini, neþelerini eserlerine iþlemiþlerdir. Þairimiz Behrî de böyle bir þairdir. 19. yüzyýlda kýrsal kesimde yaþayan Bektaþi þairleri, Divan þairleri gibi divan tertip etmek iþine giriþmiþlerdir. Onlar gibi þiir yazabileceklerini göstermek istemiþlerdir. 18. yüzyýldan sonra Alevi-Bektaþi ozanlarýndan büyük illerde yaþayanlarýn divan düzenleme geleneðine baðlandýklarý, 19. yüzyýlda ise bu geleneðin geçerlik kazandýðý, elimizde bulunan divanlardan anlaþýlmaktadýr. Bunda pek de muvaffak olamayan þairler önceki sadeliklerini de kaybetmiþlerdir. Behrî’nin cönkle veya birkaç nefesle iktifa etmemesinin sebebi, dönemin þartlarýna göre þair sayýlmak için divan sahibi olmak gerektiði düþünülürse ortaya çýkacaktýr.

Ýçerdiði bilgiler, görgüler, kavramlar vb. Alevi-Bektaþi Edebiyatý'nýn daha muhkem bir zemine nüfuz etmesini saðlamýþtýr. Bu edebiyatýn teþekkülünden bu zamana dek, geçirdiði aþamalarýn tarafsýz bir þekilde ortaya konmasý açýsýnda üzerinde durulmasý gereken bir eserdir diye düþünüyorum.

Hemen her fýrsatta Hz. Ali ve On Ýki Ýmam’a olan baðlýlýðýný dile getiren Behrî, bu yolda canýný ve her þeyini feda etmeye hazýrdýr.

Kulluk ile bab-ý lutfun bekleyüp þam u seher
Behri ol þahýn visalin özle hacet kânýdýr
...

Bab-ý lutfun bekle Behri ol þehinþahýn yürü
Dâmenin tut sýdkýla kulluk idüp ol ittiba'
...

Asitanýnda o þahýn kulluk it Behri yürü
Bar-gahýnda yüzün yerde özünü eyle hâk
...

Behri þahýn hâk-i payine hemin
Kulluk itmekdir bana hep hasb-i hal

Din, tasavvuf, peygamberler, dört halife, On Ýki Ýmam, Al-i Aba, sahabelre, ahiret , iman, Hac vb. kavramlarý Alevi-Bektaþi muvahecesinde ele almýþtýr. Meselâ, Alevi-Bektaþi inancýnda büyük yer sahibi, On Ýki Ýmam’dan sonra itibar gören bir güruh olan On Yedi Kemerbest, baþýndan itibaren Ýslâm’ýn yayýlýp güçlenmesi için Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’e yardýmcý olanlara verilen isimdir. Bu güruhu Behrî sanatýný en iyi þekilde kullanarak þu sözlerle tebcil eder:

Güruh-ý fazl-ý dergah-ý hakikat içre gel Behri
Girenler iþ bu erkana kemer-beste miyan oldu
...

Bununla beraber yine bu kültürde bevvab, aþinâ, sahib-nazar, sahib-liva, ser-çeþme, fütüvvet, besmele 'bâ' noktasý, ebrar, ferraþ, ikrar ... gibi kavramlarý en iyi þekilde açýklamaya çalýþýr.

Biz çaker-i güruh-ý piþvayýz
Ýkrara kaviyiz ahde vefayýz

diyerek mensup olduðu kültüre baðlýlýðýný gösterir. Behri tevekkül sahibidir:

Kýl tevekkül hanedanýn eþiðine yaslanýp
Ol mürüvvet madenidir halini eyle arz
...

Bilindiði üzere vahdet-i vücut düþüncesinde elif Allah’ý simgeler. Behri bu bilgiyi kalemine þu sözlerle dökmüþtür:

Olar harf-i ehadiyyet cemalin seyr idenlerdir
Bularýn ruy-ý vechi zatý mirat-ý Huda oldu

Behri bu bilgiye baþka bir beytinde þu sözlerle devam ederken, Hacý Bektaþ-ý Veli'nin tasavvufi mahiyetli bir eseri olan ve Prof. Dr. Esad COÞAN ile Prof. Dr. Abdurrahman GÜZELtarafýndan tetkik edilen "Makâlât"ý Behri tarafýndan unutulmaz:

Kuþatdý dürlü hilatý kýýldý mirat kendüye zatý
Ýriþdi ruy-ý Yâr'e fark idenler bu Makalat'ý

Hz Muhammed (S.A.S)'in dünyaya geliþini, bütün varlýða bir hayat bahþolunmasý þeklinde dile getirmiþtir:

Felek seyyareler ihya olup envara gark oldu
Yetiþti taze can her mürdeye ol hatt-ý Hâlýk'dan
...

Behri Hz. Muhammed (S.A.S)'in "ilmin kapýsýdýr" dediði damadýný þu sözlerle yâd ederek ona olan iþtiyakýný dadile getirmiþ olur:

Behri oldum sýdkýla ol þaha kul
Men gulam-ý Haydarý'yam Haydar'ý
...

Behri bir Hz. Ali ve onun fikrini taþýyanlarýn aþýðýdýr:

Esselam ey Þir-i Merdan-ý Huda seyr-i Ali
Esselam ey kutb-ý âlem Hacý Bektaþ-ý Veli

Aþaðýdaki beyitte de Hz. Ali’nin bütün mevcudâta bakýþý zahir ve batýna canlýlýk getirir.

Olardan irdi eþyaya nazar ihya olup cümle
Bulardýr nur-ý dide cisme can ruha gýda geldi

Behri hemen her beytinde Hz. Ali, On Ýki Ýmam ve Hacý Bektaþ-ý Veli'yi zikreder ve onlara baðlýlýðýný hem perçinlemiþ, hem de tekra tekrar itiraf etmiþ oluyor:

Ali'dir devlet-i tac-ý ademdir
Ali'dir seyyd ol ruy-ý hazret
...

Hazret-i Þah-ý Velayet Haydar'ý
Enbiya vü evliyanýn serveri
...

Tacdar-ý evliyasýn yâ Ali
Mihter-i ser-enbiyasýn yâ Ali
...

Þafi-i beþer Þir-i Huda'dýr ol
Sultan-ý bargaha livadýr ol
...
Behri Hz. Ali'nin Kerbela'da þehid edilen oðlu Hz. Hüseyin'i de teessürle anar:

Þah Hüseyn-i Kerbela'dýr ol erenler serveri
Nur-ý ayn-ý Mustafa vü Murtaza'nýn cevheri
...

On Ýki Ýmam'ý da uzun nazým þkilleriyle anar Behri. Hz. Ali Allah'ýn arslanýdýr; Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin Hz Muhammed (S.A.S)'in gözlerinin nurudur;Zeynel Abad ilahi füyuzatýn sahibidir; Muhammed Bâkýr kerem kaynaðýdýr; Sâdýk gayb âlemindeki imamlarýn önderidir; Kâzým kudret hazinesidir; Ali Rýza Horosan þehrinin þehinþahýdýr; Takî yol gösterendir; Nakî sýrlarýn mahzenidir; Hasan-ý Askerî Hak'tan gelen füyuzatý þerh eder, açýklar; Mehdî ise On Dört Masum'un þâhýdýr.

"Sanatlý söz" anlamýna gelen mazmûn kavramý ile þiirlerini bitirdiðini söyler:

Ýnayet canýndan ger mazmuna hitam oldu
Zihi sultan-ý âdil virdi nusret ol kerem-kaný

Daha nice varlýklar Behri'nin dilinde sanatlý bir sözle canlýlýk bulmuþtur. Behri gönlünün derinliklerinden gelen sadakat duygusuyla hareket etmiþ, onu hayatýnda tatbik etmiþ bir þahsiyet olarak karþýmýzda durmaktadýr. Behri kendinden önceki þairlerdende etkilenmiþ, hatta onlara eserinde yer vermiþtir. Mevlana, Feridüddin Attar vb. þair ve mutasavvýflar dýþýnda Dara, Eflatun gibi tarihi ve efsanevi þahsiyetlerden de yararlanmýþtýr.
Ben bu yazýmda Alevi-Bektaþi bir kimliðe sahip olan Behrî'nin siz dostlarca, Divan Edebiyatý adýna müphem kalmamasýný istedim. Divanýndan ve cönklerinden, ummanda bir damla mesabesinde örnekler vererek onu tanýtmaya çalýþtým. Gönül ister ki Türk Edebiyatý'nda el deðmemiþ ve tedkik edilmemiþ eser kalmasýn. Bu sayede tarihimiz, çok zengin bir kültürü bünyesinde barýndýran edebiyatýmýz daha da saðlam adýmlarla ileriye yürüyecektir.
Saygýlarýmla...
Muhittin TURAN