Naile Asker

19. Yüzyýlýn baþlarýnda Osmanlý`nýn zayýf düþmesi, Doðu Anadolu`nun kaderinde büyük felaketlere sebep oldu. 1826-28 yýllarý arasýnda baþlanan Rus-Türk savaþýnda Poti, Anapa, Ahýska ve Ahýlkelek Osmanlý devletinin elinden çýktý. Bundan sonra bölgedeki yerli Türklere karþý iþgalci bir siyaset uygulanýp, Türklerin önemli bir bölümünü Türkiye`ye göçe mecbur ettiler. Ahýska taraflarý neredeyse tamamile temizlendi ve Doðu Bayazýt`tan getirilmiþ muhacirler hesabýna toplu þekilde Ermenileþtirilmesine baþlandý. Ýlk zamanlar 30 bin, 1828-29`lu yýllarda ise 100 binden çok Ermeni Ahýska`ya yerleþtirildi.

Rusya`nýn gerçek amacý Çar Deli Petro`nun vasiyet ettiði gibi, sýcak denizlere inmek, yani Ýstanbul ve boðazlarý ele geçirmek, ya da Rusya`nýn kontrolü altýna almaktý. Bunun için 24 Nisan 1877`de Rusya “Slav kardeþleri esaretten kurtarmak” bahanesi ile Osmanlý devletine savaþ ilan etti. Savaþa çok ciddi hazýrlanan Ruslar, Kars, Doðu Bayazýt ve Ardahan bölgesinden hücuma baþlayarak önce Doðu Bayazýt`ý, sonra ise Ardahan’ý ele geçirdiler. Bir aylýk kuþatmadan sonra Kars da 1877 yýlýnda 18 Kasým günü düþmana yenik düþdü. Bu büyük kaybýn ardýndan Osmanlý aðýr þartlarý olan San-Stefano barýþ antlaþmasýný imzalamak zorunda kaldý. 31 Mart 1878`de imzalanmýþ bu antlaþmanýn 13. maddesine göre Osmanlý devleti 1 milyon 410 bin ruble olan askeri tanzimatýn bir kýsmý yerine Ardahan, Kars, Batum ve Bayazýt vilayetleri ile Dobrica`yý Rusya`ya vermeyi kabul etti.

Böylelikle Güneybatý Kafkasyanýn büyük bir kýsmýný kaplayan Akbaba ve Çýldýr’da 40 yýllýk Rus esareti devri baþladý. Çar yönetimi “Rus arazi nizamnamesi”ni bahane ederek toprak mülkiyet kanununu kaldýrdý, ahaliye mahsus topraklar devlet mülkiyeti ilan edildi. Yerli ahalinin Osmanlý devletine göç etmesini saðlayan Ruslar, Kars’a ve etraf bölgelere Hohol, Duhobor, Molokan icmalarýný, Alman, Eston, Yunan, Ermeni, Yezidi Kürtler, Asuri gibi gayri müslüm halklarý yerleþtirmeye baþladýlar.
1905`de Ruslarýn Japonlara yenilmesinden sonra bu bölgede de uyanýþ baþladý. Azerbaycan ve Kýrým`da yayýmlanan gazete ve dergiler bu bölgelerde de yayýlmaya baþladý. Uzun bir süre Kur’an’dan baþka kitabýn giriþine izin verilmeyen Guneybatý Kafkasya`da milli uyanýþ baþladý. 1906`da Kars`ta Difai Partisinin, 1909`da ise Ýslam Neþr-i Maarif vakýflarýnýn bölümleri açýldý.

1914`de 1. Cihan Harbi , o yýlýn Kasým ayýnda ise Rusya ile Osmanlý arasýnda ilk çatýþmalar baþladý. 1915 yýlýnýn Ocak ayýnda Ardahan`ý basan Ruslar, Ardahan ve çevresinde üç ay içinde 40 binden fazla Müslümaný katlettiler. Çýldýr ve Göle insanýný ise açlýða mahkum ettiler. Tüm bu olup bitenlere göz yummayan Bakü`deki “Ýslam Cemiyet-i Hayriyyesi” Çardan resmi izin alarak Nisan ayýnda bölgeye geldi, 1917`ye kadar bölgede kalan bu yardým kuruluþu, 22 bin kadar Türkü ölümün eþiðinden kurtardý.

7 Kasým 1917` de Rusya`da yönetimi Bolþevikler ele geçirdiler. 1918 yýlýnýn mart ayýnda bolþeviklerin imzaladýðý Brest-Litovsk antlaþmasýna göre Ruslar “Elviye-yi Selase” (üç sancak) gibi tanýnan Kars, Ardahan ve Batum bölgeleri yeniden Osmanlý devletine verilmesi gerekirdi. Lakin bu mukaveleyi tanýmak istemeyen Taþnaklar, Kars- Ahýska- Þöreðel bölgesinde, Erzincan ve Erzurum`da katliama baþladýlar. Onlar, 1918`in Mart- Nisan aylarýnda 55 gün içinde Kars`ý, Sarýkamýþ ve Kaðýzman yöresini kýlýçtan geçirdiler. Þöreðel ve Zaruþat (Arpaçay) demiryolu ve karayolu kenarýndaki köylerde 20 binden fazla Türkü beþikteki yavrulara kadar katlettiler.

Türk askeri kuvvetleri bu kadar mezalime seyirci kalamadý ve 1918`de doðu cephesi açýldý. Mart-nisan aylarýnda Erzurum, Sarýkamýþ ve Kars Türk Silahlý Kuvvetlerinin korumasý altýna alýndý.

Brest-Litovsk antlaþmasýna göre milletlerin kendi kaderlerini belirlemesi amacýyla 1918`in 14 Temmuzunda Kars, Ardahan ve Batum`da referandum gidildi.

Referanduma katýlan 87.048 kiþinin 85. 129`u Türkiye ile birleþmenin lehine, 1. 693 kiþi ise aleyhine oy verdi. Bu üç vilayet onlarýn terkibinde Akbaba, Çýldýr, Ahýska, Ahýlkelek ve Nahçývan Osmanlý devletiyle birleþmeliydi.

Sovyet hükumeti ve Ermeniler bu referandumu keskin þekilde eleþtirdiler. Ermenilerin yaptýðý soykýrým görülmemiþ ölçülere ulaþtý, bir ucu da Bakü`yü, Karabað`ý, Þamahý`yý, Guba`yý sardý. Nuri Paþa komutasýndaki Kafkas Ýslam Ordusu, bu soykýrýmýn karþýsýný almak için hýzlý bir þekilde ilerleyerek 1918`in 15 Eylülünde Bakü`ye girdi ve Müslüman ahaliyi toplu katliamdan kurtardý. Lakin batý cephesindeki baþarýsýzlýklar ve müttefiklerin kaybetmesi, Türkiye`yi 10 ekim 1918`de Mondros antlaþmasýný imzalamaya mecbur etti. Antlaþmanýn þartlarýna göre Türk ordusu Kafkasya’dan 1914 yýlýnda içinde bulunduðu sýnýrlara geri çekilmeli, Ardahan, Kars, Batum, Ahýska, Ahýlkelek, Akbaba, Þöreðel ve Nahçývan`ý boþaltmalýydý.
Ordunun “Elviye-yi Selase” den çekilmesi bu arazide yaþayan Müslüman Türk ahaliyi yeniden kendi kaderlerine terk etmek idi. Daha evvel Rus, Ermeni ve Gürcü soykýrým ve soygunlarýný yaþamýþ yerli ahali, kendini korumak için iþe baþladý. Bu amaçla 29 Ekim 1918`de Ahýska Hükumet-i Muvakkatiyesi, Kasýmýn 3 `ünde Araz Türk hükumeti ve Kasýmýn 5`inde Kars Ýslam Þurasý adlanan geçici hükumetlerin yarandýðý ilan edildi.

Kasým`ýn 30`da Kars Ýslam Þurasý`nýn çaðrýsý ile Ordubad, Nahçývan, Kamerli, Sürmeli, Akbaba, Þöreðel, Çýldýr, Ahýlkelek bölgelerini temsil eden 60 kiþi, ikinci çaðýrýþla çeþitli bölgelerden daha 10 kiþi milletvekili statüsü ile Kars Kongresine toplandý. Kongre Ahýska Hükumet-i Muvakkatiyesi, Araz Türk hükumeti ve Kars Ýslam Þurasý adýndan bildiri yayýnladý: “Batum`dan Ordubad`a, Aðrý daðý`ndan Azgur`a kadar ahalinin büyük çoðunluðu Türk ve müslüman olan yerlerden Osmanlý ordusu çekildiði zaman idare ve yurt korunmasý iþleri için merkezi Kars olmak kaydýyla Milli Þura hükumetinin kurulmasý” oy birliði ile karara alýndý.

Halký silahlý savunmaya hazýrlamak ve dýþ iliþkileri düzenlemek için kararlar da alýndý. Cahangiroðlu Ýbrahim Bey Milli Þura hükumetinin baþkaný, Kepenekçi Emin Aða ise onun yardýmcýsý seçildi.
1918`in Aralýk ayý girdiðinde, Türk ordusu Ahýska ve Ahýlkelek’den çekildi. Aralýðýn 4-5`de Gürcüler Ahýska’yý, Ermeniler Ahýlkele’yi, Aralýðýn 8`inde ise Ýngilizler Batum`u iþgal ettiler.

Milli Þura hükumetinin çaðýrýþýyla 1919`un Ocak ayýnýn 3`ünden 5`ine kadar II. Ardahan kongresi toplandý, durumu analiz ederek kongre kýsa sürede yeni bir kongrenin toplanmasý, örgütlenmek ve silahlanmak hakkýnda kararlar aldý.

II. Ardahan kongresi 20 bölgenin temsilcileri ile 7-9 Ocakta yeniden toplandý ve yeni kararlar aldý. 17-18 Ocakta Kars`ta yeni toplantýsýný yapan kongre Cenub-i Garb-i Kafkas Cumhuriyetinin kurulduðunu ilan etti. Kongrede 18 maddelik anayasa kabul olundu, Cahangiroðlu Ýbrahim Bey yeniden hükumet baþkaný, Çýldýrlý Esad Bey ise parlamento baþkaný seçildi. 9 bakan, 4 devlet kurulu baþkaný tayin olundu. Anayasa Türk dilini resmi devlet dili ilan etti ve üzerinde beyaz, yeþil, siyah zemin üzerinde ay-yýldýz olan devlet bayraðýný tasdik etti. Batum`da çýkan “Seda-yi millet” gazetesi ise devletin resmi gazetesi oldu.

Türk ordusu 25 Ocak 1919`da Kars`dan çekildi. Kendini Milli Þura hükumetinin varisi ilan etmiþ Cenub-i Garb-i Kafkas hükumeti kýsa sürede Türk ordusundan gönüllü olarak kalmýþ asker ve subaylar ve ayný zamanda yerli gençler hesabýna 8.000 kiþilik ordu kurdu.

Ýngiliz askeri valisi Templey, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ve Türkiye Cenub-i Garb-i Kafkas Cumhuriyetini resmen tanýdýlar. Lakin tüm bu olanlara raðmen, Ermenistan ve Gürcüstan askeri tecavüzlerini daha da sýklaþtýrdý. Ordu kötü silahlanmýþ olsa da ahaliyi koruma gücüne sahipti. Bu zor þartlar altýnda Batum`dan Ordubad`a 40.000 km2 arazisi ve 1 milyon 700 binden fazla ahalisi olan, 34 vilayet ve kazadan oluþan bu Türk Cumhuriyeti yaklaþýk 6 ay yaþadý.

12 Nisan 1919`da Ýngilizler Kars`ý iþgal ettiler. Ýngiliz komutaný general Tomson`un manifestosu ile parlamento ve hükumet laðvedildi, hükumetin bütün üyeleri haps olundu. Cahangiroðlu Ýbrahim Bey Malta adasýna kürek cezasýna gönderildi. Cenub-i Garb-i Kafkas Cumhuriyeti ve hükumeti daðýtýldý.

Ýngilizler Kars`ýn yönetimini Ermeni kuvvetlerine devrettiler. Ardahan ve Posof ise Gürcü iþgaline maruz kaldý. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti bu iþgali kýnayarak Gürcüstan, Ermenistan ve Kafkasya’daki Ýngiliz komutanlýðýna, 1919 yýlýnýn Aðustos ayýnda ise Paris Barýþ Konferans baþkanýna kendi keskin itirazýný belirtti: “ Kars vilayetininn bu acý kaderine Azerbaycan Cumhuriyeti seyirci kalamaz ve kalmamalýdýr”.

Cenub-i Garb-i Kafkas hükumeti devrildikten sonra Batum`dan Nahçývan`a kadar olan arazilerde yaþayan Müslüman ahali mahalli Milli Þuralar (konsey) þeklinde örgütlenerek mücadeleyi devam ettirdiler. Toplam 12 Milli Þura, ayný zamanda Akbaba ve Çýldýr Milli Þuralarý kuruldu. Çýldýr Milli Þurasý Kamil Aða`nýn baþkanlýðý ile yaþamýný sürdürüyordu. Akbaba Milli Þurasýnýn baþkaný ise Kars Milli Þura hükumetinin üyesi olmuþ Hacýabbasoðlu Kerbelayý Mehemmed Aða idi. O, ahali içinde büyük nüfus sahibi idi. Kýsa sürede Akbaba Milli Þurasý içinde halk ordusu yaratýldý, Akbaba ve Þöreðel insaný 1919 – 1920`li yýllar katliamlarýndan bu sebebten az bir kayýpla kurtuldu. Kerbelayý Mehemmed Aða Ýstanbul`a giderek binbaþý Mehmet Ali Bey`in baþkanlýðý ile bir alayýn Akbaba`ya gönderilmesine saðladý
Kuldur Andronnik`in atlý bölükleri Akbaba`ya hücum ederken atýlan topun sesinden burada nizami Türk askerinin olduðunu anlayarak derhal yönünü deðiþtirmiþ ve güneye doðru dönmüþler. Yol üzerinde olan Düzkent, Þiþtepe ve Ýlanlý köylerinde önlerine çýkan herkese saldýrmýþlar. Akbaba`nýn 32 köyünün geleceðini düþünen Kerbelayý Mehemmed Aða, Ermenilerle mütamadiyen barýþ yollarý arýyordu. Bu görüþlere bizzat kendisi ve danýþmaný Garaçantalý Hacý Emrah katýlýyordu. Onlarýn Ermeni lideri Vaðarþak Aða`yla yaptýklarý görüþler çok fayda saðlýyordu ve Ermenilere göz açtýrmýyor, eylemlerini sýnýrlýyordu.
Kars yeniden Ermenilerin eline geçtikten sonra katliam ateþi tüm bölgeyi sardý. Cenub-i Garb-i Kafkas hükumeti üyelerinin tüm maddi varlýklarý yaðmalandý ve resmen el kondu. Ermeni hükumeti Oltu, Göle, Sarýkamýþ ve Karakurt`daký müslüman ahaliyi onlara boyun eðmeye mecbur býrakýyordu. Kars çevresinde 70 köy, Kaðýzman`da 50 köy ve tüm Göle Ermenilerce viran edildi. Ölenlerin ve yaralananlarýn sayýsý on binlerceydi. 15 binden fazla insan evsiz býrakýldý. Bu katliam ve soygunlarýn bahanesi Kars Milli Þurasýna baðlý Türklerin Ýrevan`daki Meclise yapýlan milletvekili seçimlerinde oy kullanmaktan vazgeçmeleri idi. Ermeniler yerli Milli Þuralarýn býrakýlmasýný talep ediyorlardý. Buna baðlý olarak yapýlan katliam ve soygunlar 1919 Aralýðýndan 1920 Þubatýna kadar tüm acýmasýzlýklarýyla devam etti.

General Osipyan`nýn bir grup haydutunun zulmünden kaçan 500`den fazla Çýldýr ve Göleli müslüman soðuktan donarak öldü. 2 Ocak 1920` de Kars- Gümrü tren yolu kenarýnda yerleþen Þahnalar köyüne saldýran Ermeniler bu köyde 500`den fazla kadýn, çocuk ve yaþlýyý katlettiler. Katliamdan kaçan 200`den fazla insan donarak þehit oldu.
Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Ermenistan hükumetine katliamý durdurmak için nota gönderdi. Notanýn bir kopyasý da Ýngiltere, Fransa ve Ýtalya misyonlarýna gönderildi. Bundan baþka, ayný nota Batum`da basýlan “Ýslam Gürcüstan” gazetesinin 4 mart 1920 sayýsýnda yayýnlandý. Türk ordusu kumandaný Kazým Karabekir Paþa da 22 Mart 1920`de Ermeni askeri kumandanlýðýna katliamlara son verilmesi talebi ile nota gönderdi.

Bölgedeki baþýbozukluk zamanýnda, Türkiye`nin iþgal güçleriyle savaþla baþbaþa kaldýðý bir zamanda, Ermeniler Doðu Anadolu`yu ele geçirmek için askeri tecavüzü geniþleterek 12 Aðustosta Oltu`nun bazý köylerini zaptettiler. Ýþi daha da ilerleterek 13 Aðustosta Doðu Bayazýt`taki Türk kuvvetlerine saldýrdýlar . Bu durum karþýsýnda Türk ordusu harekete geçti. Kazým Karabekir Paþanýn Komutasýnda Doðu ordusu 29 Eylülde Sarýkamýþ`ý, 30 Eylülde Göle`yi, 30 Eekimde Kars`ý, 7 Kasýmda Gümrü`yü ele geçirdi.

17 Kasým 1920`de Ermeniler barýþ için masaya oturmayý kabul ettiler. Gümrü`de baþlayan müzakereler 2-3 aralýk 1920`de imzalanan Gümrü antlaþmasý ile son buldu. Antlaþmaya göre 1877-78 yýllarý arasýnda çýkan Rus – Türk savaþý zamaný yitirilmiþ Kars, Sarýkamýþ, Kulp, Kaðýzman, Türkmençay antlaþmasýndan sonra Ýran`ýn Ruslara verdiði Iðdýr (Sürmeli) Türkiye topraklarýna katýldý.
Bolþevik tehlikesinden korkan Gürcüler de Barýþ müzakerelerine girerek 23 Þubatta Çýldýr`ýn batý kýsmýný, Ardahan, Artvin ve Batum`u Türkiye`ye iade etti. Türk ordusu Martýn 7`sinde Ahýska, 11`inde Batum, 14`ünde ise Ahýlkelek`i azad etti.

Bu olaylar zamanýnda bolþevikler Kafkasya’da yönetimi devralmýþtý. Türkiye 1921 yýlýnýn 16 Martýnda Moskova antlaþmasýný imzaladý.

Bu antlaþmaya göre Batum, Ahýska, Ahýlkelek ve Acaristan bölgeleri Rusya`ya býrakýldý, Nahçeývan`a Azerbaycan dahilinde özerklik statüsü verildi, Akbaba bölgesinin büyük bir kýsmý ise Rusya`da kaldý. 19 ekim 1921 yýlýnda imzalanan Kars antlaþmasý ile Moskova antlaþmasý resmileþtirildi. Sýnýrlar bugünkü konumuyla kabul edildi. Bu antlaþmadan en çok zarar edenler ise kuþkusuz Akbaba ahalisi oldu. 1877 Osmanlý -Rus savaþýndan önce Kars`ýn terkibinde olan Akbaba`nýn genel ölçümü 1.100 km2 den fazlaydý. Antlaþmanýn þartlarýna göre Akbaba bölündü, Ermenistan`da kalan kýsmýnda 1930 yýlýnda Amasya ve Kýzýlkoç (Gukasyan) ilçeleri yaratýldý. Akbaba`nýn merkezi kýsmý Amasya ilçesinin payýna düþtü. 19 Ekim 1921 yýlýnda imzalanan Kars antlaþmasýnýn bir bendi de mübadeleyle ilgiliydi. Buna göre de Amasya`daki 32 köyden 8-inin, yani Mumuhan, Gonçalý, Ördekli, Sýnýk, Söyütlü, Seldaðýdan, Mustuklu, Baðçalý köylerinin ahalisi 1920 `li yýllar öncesinde Türkiye`ye göç ettiler. Ýlçenin Kýzýldaþ, Kýdaþen, Hançallý, Kýzýlkilise, Bozkala köyleri 1930 – 1940`lý yýllarda Stalin zamanýnda harabeliðe çevrildi. 1988 yýlýnda ise Akbaba`nýn Azeri Türkleri yaþayan son 19 köyü de bütünlükte sýnýr dýþý edildi.


Naile Asker
13 Þubat 2012



Kaynaklar:
1.     Arzumanlý V., Mustafa N. Tarixin qara sehifeleri. Baký: Qartal, 1998
2.     Çelik F. Kars Ýli Tarihi. Кars, 1943
3.     Dünya konfransýnýn Sedr cenablarýna//Azerbaycan SSR EA Tarix, Felsefe, Hüquq Ýnstitutunun Xeberleri, 1989, № 4
4.     Elekberli E. Qedim Türk- Oðuz Yurdu “Ermenistan” Baký: Sabah, 1994
5.     Erim N. Devletlerarasý Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, c.I, Ankara: 1953
6.     Eskerov B. Aðbabada qalan izler. Baký: Nurlan, 2001
7.     Gökdemir. A. E. Cenub-i Garbi Kafkas Hükumeti. Ankara: 1998
8.     Hacýlý А. V. Qeribem bu Vetende. Baký: Genclik, 1992
9.     Kýrzýoðlu F. Kars Tarihi. Ýstanbul: 1953
10.     Kurat А.Н. Üç Sancak: Kars, Batum, Ardahan, Ankara: 1970
11.     Soysal Ý. Tükiyenin Siyasal Andlaþmalarý. (1920-1945).Ankara: 1983, c.II, Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý
12.     Tansel S. MMC, III, Ankara: 1973
13.     Yerasimos S.Türk-Sovyet Ýliþkileri Ekim Devriminden Milli Mücadeleye. Ýstanbul: Gözlem, 1979