Daha Cumhuriyet’ in ilân edilip; Mustafa Kemal’ in Cumhurbaþkanlýðý seçildiði gün, ortada henüz hiçbir inkýlâp uygulamasý yoktur. Ankara’ da bulunan Fransýz Gazeteci Maurice Pernot, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaþkaný ile bir görüþme yapar. Bu görüþmede Mustafa Kemal çaðdaþlýk ve kültür ve konularýnda yapmak istediklerine dair önemli ipuçlarý verir ve þunlarý söyler :

“Memleketler muhteliftir, fakat medeniyet birdir ve bir milletin terakkisi için bu yegâne medeniyete iþtirak etmesi lâzýmdýr. Bizim vücutlarýmýz þarkta ise fikirlerimiz garba doðru müteveccih kalmýþtýr(yönelmiþtir). Memleketimizi asrîleþtirmek istiyoruz. Bütün mesâimiz Türkiye’ de asrî, binaenaleyh garbî bir hükümet vücuda getirmektir. Medeniyete girmek arzu edip de , garbe teveccüh etmemiþ millet hangisidir?..”

Yeni Türkiye’ nin liderinin bu açýklamasý; Türk insanýnýn bütün hayatýnda olduðu gibi mûsýkîsinde de yaþayacaðý büyük bir deðiþimin ilk habercisi oluyordu.

“…Yeni bir ulus-devlet yapýlanma süreci iþlemektedir.Bu sürecin en az hasarlý yürütülebilmesi için alýnmasý gereken ilk tedbirlerden biri geçmiþe baðý kesmektir.Osmanlý ile dokusal baðý çok kuvvetli olan geleneksel müzik, bu baðlamda birinci derecede tehdit ve tehlike oluþturan kültürel deðerlerden biridir…”

Her konuda olduðu gibi mûsýkî de de 19. yüzyýlýn ortalarýna doðru baþlayan ve 1839 da Tanzimatla hýzlanan Batýlýlaþma çabalarý, Cumhuriyet dönemine de yapýlacak inkýlâplarýn alt yapýlarýný teþkil ediyordu. Hatta belki de özellikle Tanzimat’ ta yapýlanlar gerçekleþmeseydi, belki de Cumhuriyet inkýlâplarýnýn da gerçekleþme þansý olmayacaktý.

“…Devletin 1920’ li yýllarda baþlayan ve 1930’ larda doruðuna varan bilinçli ve sistematik müdahalesinin temelinde hem müziðin kendi doðasýndan kaynaklanan, hem de devletin ona atfettiði bir dizi özellik bulunmaktaydý. Baþka bir anlatýmla, müzik sanatsal bir ifade aracý olarak duygu ve coþkularýn seferber edilmesi açýsýndan ‘kollektif ’ olma özelliði en belirgin olan, dolayýsýyla da inkýlâbýn amaçlarýna en iyi hizmet edeceði düþünülen bir araçtý. Öte yandan da ‘Batýlý’ bir toplum olma yönündeki çabalara görünürlük kazandýrma açýsýndan makbul bir ‘vitrin’ oluþturmaktaydý…”

Yani öz mûsýkîmizin, onlarýn yakýþtýrmalarýna göre,“Bizans-Fars kökenli” ve “saray orijinli ”oluþu, hep hüzün ve aþk terennüm etmesi ve buna benzer yakýþtýrýlan argümanlarýn hepsi bahaneydi. Amaç toplumlarý, bireylikten soyutlayýp, vasat kalabalýklar haline getirip, onlara basit , okul þarkýsý gibi melodiler taþýyan, hiçbir sanat deðeri olmayan, yüksek duygular taþýmayan, komuta edici ritim ve usuller taþýyan seslerle avutmaktý.

“…Cumhuriyet’ in müzik politikasýnýn tek parti dönemindeki temel eðilimlerini yansýtma açýsýndan önemli birer örnek oluþturan ‘marþ’lar, genelde ulus, devletin ‘ruhu’nu yansýtmayý amaçlayan Türklük, kahramanlýk, milliyetperverlik, Ata ve devlet kültüyle yüklü ‘vatan’marþlarý, ulusal kalkýnmacý ideolojinin öncelikli hedeflerinin ifadesi olan ‘sektör’ marþlarý ve çeþitli öðrenim kurumlarýnýn marþlarý olmak üzere üç ana baþlýk altýnda toplanabilir. Ziraat Marþý (Beste:Adnan Sagun, Güfte: Behçet Kemal Çaðlar), Ýktisat Marþý (Beste: Cevat Memduh Altar, Güfte: Aka Gündüz), Ekonými Marþý (Beste: Halit Ozan, Güfte: Cevat Memduh Altar) Sanat Marþý (Beste: Bedri Akalýn, Güfte: Avni Ozan) gibi ‘sektör’ ya da yine ayný çerçevede incelenebilecek Çiftçi Marþý (Beste:Ziya Aydýntan, Güfte: Aka Gündüz) ya da öðretmen marþý (Beste: Cevat Memduh Altar, Güfte: Ýsmail Hikmet Ertaylan) gibi meslek marþlarý…” bu politikanýn hayata geçirilmiþ birer örnekleriydi.
     

Mýzýka-i Hümayun Ankara'da Riyaset-i Cumhur Musýki Heyeti' ne Dönüþtürülüyor



Önce Saltanatýn, ardýndan Hilâfet’ in de kaldýrýlmasýndan sonra Mýzýka-i Hümâyûn’un adý “Makâm-ý Hilâfet Muzýkasý” na çevrilmiþtir. Bu topluluk, bizzat Mustafa Kemal tarafýndan 27 Nisan 1924’deAnkara’ ya çaðýrýlýr.Daha önce Mart ve Nisan aylarýnda Ankara’ya Saray orkestrasý sýfatýyla gelmiþtir. TBMM karþýsýnda Millî Sinema’ da 11 Mart 1924’ de ilk konserini verir . Bu konserde ilk olarak O. Zeki Üngör’ün “Cumhuriyet Marþý”, daha sonra Beethoven’in “5.senfoni”si icra edilir.

Bu konserden sonra, topluluðun ismi Riyaset-i Cumhur Musiki Hey’eti olarak deðiþtirilir ve doðrudan doðruya Cumhurbaþkanlýðý makamýna baðlanýr. Bu da mûsýkînin ileriki günlerde oturacaðý yataðýn habercisi olacaktý. Müzik bilindiði gibi bir toplumun kültür birikimi içinde en göz önünde olan dallarýndan biridir. Halkýn, birebir günün her diliminde iç içe olduðu bir sanat dalýdýr. Bu yüzden kültür deðiþimlerinde en aktif görev de ondan bekleniyordu. Devletin gerek manipülasyonlarla ve gerekse zorlayýcý tedbirlerle empoze edeceði bir müzik türü, kültürün diðer unsurlarýný da arkasýndan sürükleyecekti. O günün Devlet Teþkilâtýnda bu kurumun normalde Maarif Vekâleti (Millî Eðitim Bakanlýðý) bünyesinde olmasý gerekirken Mustafa Kemal Paþa’ nýn bunu bizzat kendi makamý’ nýn bir yan kuruluþu haline getirmesi de, ileriye dönük bir mesajdýr. Yani bizzat denetleyebileceði, kendi bünyesinde olmakla bir nevi dokunulmazlýk kazandýrmak ve müzik severlere dinlemeleri gereken türün ne olacaðýnýn mesajýný vermek istendiðinin bir gerçeðidir.

Topluluk Ankara’ ya geldikten kýsa bir süre sonra, periyodik olarak Türk Ocaðý’ nda konserler vermeye baþlar. Daha sonra, çok sesli müziðin geniþ dinleyici kitlelerine tanýtýlmasý için de, düzenli olarak radyo konserleri proðramlarý sýklaþtýrýlýr. O yýllarda Orkestranýn müzisyenleri Ankara Palas’ ýn bodrum katýnda bulunan radyo stüdyosunda çalýþýyorlardý.
Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti, rejim içinde yeniden yapýlandýrýlýrken, geçmiþte içinde barýndýrdýðý tasavvufî musiki icrasý yapan Müezzinân’ ý (Müezzinler Topluluðu) çýkarmýþ, Bando ve Orkestra’ ya ilâveten, çok dar bir Fasýl Hey’eti kadrosunu kurmuþtur.

“…Riyâset-i Cumhur Fasýl Heyeti’nde ise serhânende Hâfýz Yaþar, hânendeler Nuri Halil, Münir Nurettin, Nuri Cemil, Abdülhâlik Mehmet ve Ferit Beyler, Tanbûrî Refik, Neyzen Sami, Kanunî Vedat, Ûdî Þevki, Santurî Zühtü, Ûdî Bahri Beyler yer almaktadýr….bu heyet, Atatürk’ ün özel meclislerinde sürekli bulundurulduðu, gezilerine iþtirak ettirdiði ve birlikte þarkýlar söyleyecek kadar yakýn tuttuðu bir yapýdadýr. Ancak bu heyete genel olarak bakýlýrsa; her hangi kalýcý, halka sunulan konserler yapýsýnda hiçbir faaliyet göstermediði ve çok usta müzisyenlerden oluþmasýna raðmen bu potansiyelin deðerlendirilmediði görülür. O yýllarda egemen olan ve Cumhuriyet’i n asýl tercihi durumundaki Batý Müziðine yöneliþten dolayý, bu sanatkârlar kendilerine ve mensubu olduklarý müziðe ilginin azalmasýndan giderek rahatsýz olmuþlar…” dý.

Ýlk kuruluþ yýllarýnda pek halkla karþý karþýya gelmeyen fasýl topluluðu, bu içe kapalýlýk durumdan ancak “…Binbaþý Hâfýz Yaþar’ ýn 1930’ da emekli olmasýndan,1934-36 arasýnda radyo yayýnlarýndan Türk Müziðinin kaldýrýlmasýndan ve Atatürk’ ün ölümünden sonra, heyetin iþlevi yavaþ yavaþ sona ermiþtir.Yalnýz,heyet üyelerinden tanburî Refik Bey ve Münir Nurettin Bey’ in birlikte verdiði özel ikili konserler,-bu konserler bir ara Ankara Türkocaðý’ nda düzenli halde sürmüþtür-Ankara’lýlarýn yoðun ilgisini çekmiþtir. Ancak Zeki Bey’ in davranýþlarý ve iþi kendilerini Divan-ý Harb’ e verecek noktaya getirmesi bu iki sanatkârýn istifa ederek Ýstanbul’ a dönmelerine yol açar..”

Riyaset-i Cumhur Musiki Hey’eti’ nin en üst yetkilisi ayný zamanda orkestra’ nýn þefi de olan Osman Zeki (Üngör) Bey idi. Ýlk müzik derslerini Ýsmail Zühdü Kuþçuoðlu’ ndan alýr. Paris Konservatuarý’nda Henri Marteau’ nun keman öðrencisi olur ve konservatuvarý baþarý ile bitirir. Göreve 1917 yýlýnda getirilir ve bu görevini 1934 yýlýna kadar aralýksýz 17 sene sürdürür. Osman Zeki Üngör’ ün saðlýk sorunlarý sebebiyle emekliliðini istemesi üzerine yerine Ahmet Adnan Saygun getirilir. 1935’ te Dr.Ernst Prateorius bu görevi Adnan Saygun’ dan devralacak ve orkestrayý öldüðü tarih olan 1946’ ya kadar da yönetecektir.

1933’e kadar Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti adý altýnda çalýþmalarýný sürdüren kuruluþ, o tarihten sonra Riyaset-i Cumhur Filârmoni Orkestrasý ve Riyaset-i Cumhur Armoni Mýzýkasý olarak iki ayrý topluluða dönüþtürülür.Millî Eðitim Bakanlýðý’ na baðlanýr. Orkestra’nýn baþýna Ahmet Adnan Saygun geçici olarak getirilir.

Mýzýka’ nýn þefliðini ise 1935’ e kadar ünlü þair Orhan Veli Kanýk’ýn babasý Veli Kanýk yürütür.1935’ den 1963’e kadar ise 28 sene bu görev Ýhsan Künçer’ e verilir.Mýzýka sonralarý Millî Müdafaa Vekâleti’ ne baðlanýr ve 1958’ de Cumhurbaþkanlýðý Senfoni Orkestrasý kurulduðunda,Armoni Mýzýkasý da Kara Kuvvetleri Armoni Mýzýkasý’ na dönüþtürülür.

CSO, 1961 senesinde Ankara’da kendi sine ait bir konser salonuna kavuþur. Artýk periyodik olarak, her hafta Cuma ve Cumartesi günleri senfonik konserler vermeye baþlar.
1971’ de Fransýz Jean Perrison,1977’ de Polonyalý Tadeusz Strugala,daha sonra 25 yýla yakýn bir süre süre Hikmet Þimþek, 1988’ de Gürer Aykal þef olarak görev yaparlar…

Salih Zeki Çavdaroðlu
11 Mayýs 2020


DÝP NOTLAR :

1 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araþtýrma Merkezi Yayýnlarý, Ankara, 1989, c.III, s.91

2 Tamer KÜTÜKÇÜ, Batý Müziði ve Millî Musýkîlerin ‘Modernizasyonu’, Türk Edebiyatý Dergisi, Nisan, 2006, sayý:390

3 Füsun ÜSTEL, 1920’li ve 30’ lu Yýllarda Millî Musiki ve Musiki Ýnkýlâbý, Cumhuriyet’ in Sesleri, Tarih Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul, 1999, s.41

4 Füsun ÜSTEL, a.g.e, s.41

5 Gönül PAÇACI, Cumhuriyet’ in Sesli Serüveni, Cumhuriyet ’in Sesleri, Tarih Vakfý Yyýnlarý, Ýstanbul, 1999, s.15

6 Gönül PAÇACI, ”a.g.e”, s.15



https://wordpress.com/post/ferahnak.wordpress.com/482