DÜÞÜNME ÜZERÝNE

     Ýnsan öyle bir yapýya sahip ki düþünmediði bir aný bile yok. Her an muhakkak bir þeyler düþünmekte. Ýnsan beyni hiç durmaksýzýn çalýþan, binler iþlemler gerçekleþtiren bir bilgisayar gibi durup dinlenmeden çalýþýyor. Uyanýkken düþünüyor, uyurken düþlüyor. Peki, bu muhteþem bilgisayar nasýl çalýþýyor?
     Bir odanýn içinde deðiþik vazifeler gören ve ayrý istidatlara sahip memurlarý düþünün; birincisi gelen verileri tashih ve incelemekle görevli memur, ki bu akýldýr, diðerleri ise iþleyiþe müdahil olan ve denetleyici olarak katýlan memurlar, bunlar da kalp ve nefstir. Ýnsanýn düþünce sistemi bu ana üç kuvve etrafýnda iþlemekte, bilgi bu sistem içerisinde oluþmaktadýr. Oluþan bu bilgi davranýþlara da etki etmektedir.
     Çocukluktan bu yana daha çok gözlem sonucu elde edilen bilgiler ve bunlarla beraber tecrübeye dayalý yaþantýlar ile isteðe baðlý bilgi edinimi yoluyla (okuma ve dinleme yoluyla vs.) elde edilen bilgiler, birer veri olarak aklýn malzemesi olurlar. Düþünen insan bu verileri akýl vasýtasýyla tahlil ve incelemeye tabi tutar. Akýl bu iþlemlerde yalnýz deðildir. Aklýn bu iþlemlerde hiçbir iç etkiye maruz kalmayarak yalnýz çalýþtýðýný kabul etmemiz insanýn robot benzeri donuk bir varlýk olduðunu kabul etmemiz anlamýna gelir.
     Akýl, elinde olan verileri kendisinden baþka iki ana melekenin etkisiyle iþler. Bunlardan ilki büyük ölçüde ruha bakan yönüyle duygularýn, hislerin, kabulleniþ ve inanýþlarýn yeri olan düþünme sisteminin beþiði diyebileceðimiz kalp ile onun genel geçer hakikatlere baðlý olarak doðrularý savunucu melekesi olan vicdandýr. Ýkincisi ise benlik, istek ve tutkularýn merkezi olan nefstir. Akýl ister istemez bu kuvvelerden etkilenir ve verileri bu etki ile beraber iþler ve kullaným için iradeye sunar.
     Ýþlenecek veriler çoðu kez tamamen dýþarýdan alýnmaz. Düþünme iþlemine tabi tutulacak veri bazen kalpten ve nefsten gelebilir. Yani verilerin geliþi hem içten hem de dýþtan olabilir. Verilerin geliþiyle beraber düþünme süreci baþlar, bazen akýlýn yeterince kullanýlmamasý durumunda hakim olan tarafýn, ki bu nefste olabilir kalpte, etkisiyle karara varýlýr. Çoðu kez akýl aldýðý içsel ve dýþsal veriler arasýnda muhakeme yaparken bir çatýþma ortamý oluþturur. Kalbe ve nefse ait düþünceler ile objektif veriler çatýþýr. Bazen de kalbin kesin kararýyla beraber neftsen gelen isteklerin reddi sonucu saðlýklý düþünme iþlemi gerçekleþir. Nefsin hakim olduðu düþünme iþleminde ise insan, arzularýnýn hakimiyetinde kalýr ve kararlarýnýn sonucunda iradesini o yönde kullanýr. Bir örnekle açýklarsak, ben bu yazýyý yazmak için daha önceden ve yazýyý yazma aþamasýnda edindiðim verileri akýlla saðlam bir muhakemeye tabi tutarak, kavramlar arasýndaki baðlarý iyi kavrayabilmem lazým ve bu yazýyý neden yazmam lazým geldiði hususunda ise kalbimin nefsimin etkisi beni zorlar. Kalbim akla da uygun gelen bir sebep belirtir; yararlý olmak ve kendini geliþtirmek gibi, nefsim ise içimdeki istek ve tutkumu dile getirir; beðenilmek, bu iki kuvveden gelen etkilerden aðýr basaný kalbimde karar kýlar ve ben yazýmý o niyette yazarým.

     Bilimsel düþünme sisteminde ise veriler akýl tarafýndan muhakemeye tabi tutulurken ulaþýlan bilginin saðlam ve geçerli olmasý için olgu ve kavramlarýn ifade ettikleri anlamlara dikkat kesilmeli, konular en ince ve ayrýntýsýyla beraber bütün yönleriyle göz önüne alýnmalýdýr. Mesela toplumsal bir sorun üzerine düþünürken eðer biz bir tarafsak; olguyu sadece bize bakan yönüyle deðil bütün bir kuþatýcý tavýrla ele almalý, hakiki manada geçerliliði olamayan kanaatlere sahip olup olmadýðýmýzý anlamak için fikirlerimizi sorgulayabilmeliyiz. Eðer sadece olgulara kendi açýmýzdan bakarsak bu bakýþ düþünce sistemimize nefsimizin etki ettiðini gösterir ki menfaat savunmasýndan öte geçmez. Bilimsel düþüncede esas olan; aklýn saðlam bir muhakeme becerisine sahip olmasý ve keskin bir sorgulayýcýlýkla beraber istek ve tutkulardan sýyrýlmýþ hatta bu istek ve tutkularý kalbinin eðitiminde olumlu yöne çevirmesidir.
     Çýplak bir akýl yani dayanak ve baðlarýný yitirmiþ akýl, olgular ve veriler karþýsýnda kesin deliller ve kuvvetli baðlantýlar bulamazsa yanýlýr ve çýrpýnýr. Ýþte burada insanýn çilesi baþlar, böyle bir insanýn inanýþlarýna dayanmasý onu rahatlatýr. Eðer bu inanýþlarý yanlýþ ya da delilsizse daha da sarsýlýr. Bu çilede, ki insanýn inançlarý hakiki manada doðru fakat kendine bakan yönüyle saðlam delillere oturtulamamýþsa, inanç noktasýnda daha da saðlamlaþýr, eðer inanýþlarý yanlýþ kabullenmelerden müteþekkil ise bir yýkýlýþ ve arayýþ baþlar. Bir de þunu belirtmek gerekir ki burada ille de doðru olan saðlamlaþacak, yanlýþ olan yýkýlacak diye kesin bir þey yoktur. Burada istenilen olumlu sonucun gerçekleþmesinde aklýn da büyük payý vardýr. Akýl muhakemesini saðlam bir zeminde doðru bir þekilde yapmalý ve nefsten gelen istek ve tutkularýn düþünce sistemine etki etmesini kýsýtlamalý veya olumlu bir hale çevrilmelidir. Ve bunu yaparken de yine akýl yürütme iþlemiyle yapmalýdýr.
     Kalbin ve nefsin, akýlýn düþünme iþlemine etkisine göre üç insan tipi ortaya çýkar; birincisi nefsinin etkisinde düþünme iþlemlerini gerçekleþtiren, akýlýný ve kalbini kullanma yetisini geliþtirememiþ ve davranýþlarý nefsi yönde gerçekleþen insan tipi, ikincisi sürekli kalp ve nefs arasýndaki çatýþmalarýnýn etkisinde verimliliðini tam gerçekleþtiremeyen insan tipi, üçüncüsü kalbinin yol göstericiliðinde akýl yürüten ve nefsinin tutkularýný olumlu yöne tebdil edebilmiþ kamil insan tipidir.
     Ýnsanýn hakikatlere ulaþma yolunda akýl, kalp ve nefsini eðitmesi ve bu kuvveleri asýllarýna yani asýl olmasý gereken hedefe ulaþtýrýlmasý gerekir.
     Düþünce sistemimiz kalp ve nefsten gelen etkilerden baðýmsýz deðildir. Ýnsan aklýna düþende iþte bu etkileri saðlam bir muhakeme ile deðerlendirerek ve bilgiye ve davranýþlara doðru bir yön kazandýrmaktan ibarettir.
     Evet insan düþünmektedir ve daima da düþünecektir. Ýnsana düþen vazife; düþünürken nefsinin etkisinde ne kadar kaldýðý ve kabul ettiði inanýþlara ne kadar saðlam delillerle baðlý olduðunu sormasýdýr. Kýsaca insan, bir nefs muhasebesi yapmalý davranýþlarýný oluþturan düþünce sistemini saðlam bir zemine oturtmalýdýr, saðlam ve geçerli bilgiler ancak bu zemin üzerinde oluþur.

                                    Hüseyin Hilmi ARSLAN
                                             Kasým- 2005