OSMANLI ERMENÝLERÝNÝN DURUMU
Þurasý acý bir gerçektir ki XIX.cu yüzyýl baþlarýndan itibaren Osmanlý ülkesindeki Protestan, Katolik ve Ortodoks kiliselerinin büyük bir bölümü, Tanzimat ve Islahat Fermanlarýnýn kendilerine tanýdýðý ayrýcalýklardan faydalanarak dinsel edimden çok siyasal ve ticari edimlere giriþmiþler, açtýklarý okullar ve eðitim merkezleri ile Osmanlý’daki Hristiyan topluluklarý devlete karþý kýþkýrtan, eyleme geçiren, çete ve teröristleri örgütleyici odaklar, emperyalist devletlerin maþalarý olarak hareket etmiþlerdir.

Ermeni Kilisesi ve cemaati Rum ve Yahudilere göre çok daha da ayrýcalýklý bir konumdaydý. Zira 29 Mart 1863 tarihinde Ermenilerin Osmanlý Ýmparatorluðu'ndaki durumunu daha da güçlendiren, ek ayrýcalýklar tanýyan ve kendilerini yönetmeleri konusunda özerklik getiren “Ermeni Milleti Yönetmeliði” (Nizamnameyi Milleti Ermeniyan) yürürlüðe girmiþti.

Önceki ayrýcalýklarýna ek olarak birçok yenilik içeren bu yönetmelik, Islahat Fermaný uyarýnca, yüzyýllardan beri devletin en sadýk halký olarak kabul edilen Ermenilere verilen bir armaðandý. Aslýnda Patrik Meclisleri tarafýndan hazýrlanmýþ olan bu yönetmelikte, Ermenilere bugün doðudaki Kürt aþiretlere tanýndýðý gibi "devlet içinde devlet" denebilecek kadar ayrýcalýklar tanýmaktaydý. Bu dönemde, Gregoryen mezhebine üye Ermeniler Ýstanbul Patriði yönetiminde 26 Episkoposluk, Katolik Ermeniler ise, Papa’ya baðlý 13 Episkoposluk oluþturmuþlardý.

ERMENÝ KÝLÝSESÝ'NÝN DEVLETE KARÞI EYLEMLERÝ
“Ermeni Milleti Yönetmeliði” nin yürürlüðe girmesinden sonra Patrikler, dinsel edimleri rafa kaldýrarak daha çok etnik bölücülük ve siyasal alanda çalýþmaya baþlamýþlardýr. Avrupa devletlerinin de iþe karýþmasýný umarak Osmanlý Ýmparatorluðu'nda Ermenistan devleti kurulmasý için ilk sokak eylemleri ve isyanlarýn (1780-1862) baþlatýlmasýna öncülük etmiþlerdir.

Osmanlý topraklarýnda ayrý ve özerk bir Ermeni devleti kurulmasý fikri ilk kez Patrik Mýgýrdýç Hrimyan tarafýndan ortaya atýlmýþtýr. 1820 Van doðumlu Hrimyan, 1854 yýlýnda Van gölü Akdamar adasýndaki Surp Haç kilisesine “Vartabet” (Pastör) olmuþtur. 1858'de Van'daki Varak Manastýrý'nda kurduðu basýmevinde Ermeni baðýmsýzlýðýný güden "Van Kartalý", 1863'de Muþ'ta Aziz Garabet Manastýrý'nda "Muþ Kartalý" gazetesini çýkarmaya baþlamýþtýr.

Hrimyan, 1869 yýlýnda Ýstanbul Ermeni Patriði seçilmiþ “Tüm Ermenilerin Yüce Kutsallarý Baþ Patrik ve Katolikosu” ünvanýný almýþtýr. Baþ Patrik olduktan sonra Hrimyan, Ermeni Milleti Yönetmeliði’ni daha geliþtirmek ve Ýstanbul’daki Ermenilerin dikkatini Ermenistan’a vermek çalýþmalar baþlatmýþtýr.

Ancak, Hrimyan ‘ýn politikasýný tehlikeli gören bir çok Ermeni iþadamý, banker ve hükümet memuru ona cephe almýþlardýr. Hrimyan, 1873 Aðustos'unda istifa etmek zorunda kalmýþtýr.

Hrimyan’dan sonra Patrik Nerses Varjabetyan (1837-1884) döneminde de ayný yol izlenmiþ, Balkan sorunu için toplanan Ýstanbul Konferansý (12 Aralýk 1876-20 Ocak 1877) devam ederken Ýngiliz Büyükelçisi Henry Eliot’a Osmanlý Ermenilerine yapýlan baskýlarý gösteren bir rapor sunulmuþtur.

Kilisenin bu tür raporlarý mercek altýna alýndýðýnda bunlarýn çoðunun sýradan zabýta olaylarýndan baþka bir þey olmadýklarý görülür. Ermeni Patrikleri -bugün Agos gazetesi, Ermeni Haber ve benzeri medyanýn yaptýðý gibi- bir taraftan en basit olaylarý “Ermeni ve Hristiyan düþmanlýðý” baðlamýnda abartarak hükümet ve kamuoyuna iletirken, diðer taraftan da bunlarý sanki çok trajik, ayýrýmcý ve ýrkçý olaylarmýþ gibi Avrupa devletlerine yansýtýyorlardý.

17 Mart 1878de Patrik Varjabetyan, Ýstanbul'daki Ýngiliz Büyükelçisi Layard'ý ziyaret ederek, bir yýl öncesine kadar Osmanlý yönetiminden bir þikayetleri olmadýðýný, ancak, Ruslarýn Osmanlý’yý yenip büyük bir zafer kazanmalarýndan sonra durumun deðiþtiðini, Doðu Anadolu’da baðýmsýz bir Ermenistan devleti istediklerini bildirir. Ýngilizler yardým etmediði takdirde Patrik Rusya’dan yardým isteyecektir. Bu baðlamda Varjabetyan’ ýn Ýngiliz Dýþiþleri Bakaný Lord Salisbury'e yolladýðý 13 Nisan 1878 tarihli mektubu ilginçtir:

"Ermeniler ile Türklerin bir arada yaþamalarý artýk olanaksýzdýr. Eþitliði, adaleti ve vicdan özgürlüðünü ancak Hristiyan bir yönetim saðlayabilir. Müslüman yönetimin yerini Hristiyan yönetim almalýdýr. Ermenistan (Doðu Anadolu) ve Kilikya (Adana) Hristiyan yönetimin kurulmasý gereken yerler arasýndadýr. Ermeniler bunu istiyor. Yani, Ermeniler, Lübnan'da olduðu gibi, Türkiye Ermenistaný’nda güvence altýna alýnmýþ bir Hristiyan yönetim istiyorlar." (Mektup özetlenerek aktarýlmýþtýr).