ÝZ edebiyata ne oldu?

Gizemli sebebi hala açýklanmadý. Düþmanlarý olabilir, muhtemelen de vardýr. Fikirler ve edebiyat iç içedir ve fikirlerin düþmaný boldur her yerde. Ama bir hafta kadar uzak kaldýktan sonra, ÝZ edebiyatýn kýymetini daha bir fark ettim. Geçelim konumuza...

Bir yazýyý okuduðumuzda ondan ne anlarýz?

Cevap garip ama gerçek: En iyi ihtimalle kendi sýnýrlarýmýzýn izin verdiði kadarýný. Anladýðýmýzýn miktarý, karþýmýzdakinin (yazýyý yazan) bizim doðrularýmýzla ne ölçüde uyumlu olduðu ve ona karþý duygularýmýzla da iliþkili.

Okuyanda yazara karþý duyduðu hayranlýk sebebiyle özel bir geçirgenlik durumu da oluþabilir ve bir yerden sonra yazarýn görüþlerini kolayca kendi görüþleri gibi içselleþtirmeye baþlayabilir (transferans). Adý saný bile olmayan biri olarak benim böyle bir þansým yok elbette, ama Milan Kundera veya Ahmet Altan’ýn var.

Diðer taraftan toplum tarafýndan tanýnan, kýsaca ünlü olarak nitelediðimiz bir yazar, okuyucularýnda oluþturduðu pozitif duruþu sürdürmek için bir takým tavizler vermek durumundadýr. Kýsaca kitaplarýnda politik, felsefi ve ahlakla ilgili görüþlerini toplumun veya okucuyucusunun görüþleri çerçevesinde týrpanlayarak sunmak, yumuþak ve herkesin kabul edeceði kýlýflarla bezemek durumundalar. Tarih boyunca fikirlerini tüm çýplaklýðý ile ortaya serebilme dürüstlüðü ve þansýna çok az yazar sahip olabildi.

Neden bu teorik tartýþma ile baþladým? Ýki sebeple: Ýlk olarak anonimite kavramýnýn gerekliliði ve faydalarý üzerinde tartýþmak istiyorum. Ancak gerçekten anonim olan bir yazar fikirlerini tam bir özgürlük altýnda ifade edebilir.

Anonimite kavramý

Nereden çýkardým þimdi anonimite gibi bir lafý da, üstüne bir de tartýþmalara giriyorum? Anonimite diye bir kelime TDK’da yer almýyor. Ama alternatifi olabilecek anonimlik kelimesi de TDK’da mevcut deðil. Türkçesi var mý, bilmiyorum. Anonim sýfatýný sýklýkla kullanýyoruz, fakat çaðrýþtýrdýðý kavram yaratýcýsýnýn bilinmemesi kadar, eski bir yaratý olmasýný da içeriyor. Ýþin kötü tarafý anonim kavramýnýn TDK açýklamalarýndan biride çok ortaklýlýk (anonim þirket gibi). Kavramýmýzýn bununla alakasý yok.

Bu kavramý ortaya atarken bir yerimden bir kelime sýkýyor, nazik bir deyiþle yanýlýyor olabilir miyim? Ortada böyle bir kavram olmayabilir mi?

Kavram var ve ciddi bir yaygýnlýkta yaþamýmýzda aslýnda. Günümüzde tamamen yaratan kiþiye özel, yeni ve yaratýcýsýnýn bilinmediði, bilinmek istemediði, bilinmesinin gerekmediði bir anonimite gezegeninde yaþýyoruz. Bildiðim tüm yabancý dillerde bu kavram var. Basitçe "bir fikrimi ortaya atýyorum, kim olduðumu boþverin, siz bu dediðime ne diyorsunuz" durumu.

Kelimeler oluþmadan düþünce ve kavramlar geliþemediðine göre ve dilimizin efendileri bu soruna henüz eðilmediklerine göre, sazý elime alarak Ýngilizce "anonimity" kelimesini, Türkçe anonimite olarak ortaya atýyorum. Yerine kullanýlabilecek baþka bir Türkçe kelime bulana kadar. Önerileriniz var mý? Ýsimsiz, adsýz, anonimlik gibi kelimeler kavramý gerektiði gibi açýklamýyor. Ama týpký bilgisayar Türkçesi default yerine geçen varsayýlan kelimesi gibi zamanla altlarý doldurulabilirler belki.

Yukarýda kabaca kavramýn varlýðý ve neden bu kelimeyi seçtiðimin üzerinde durduktan sonra, kýsaca anonimitenin faydalarý üzerinde tartýþalým. Kanýmca, ancak gerçekten anonim olan bir yazar fikirlerini tam bir özgürlük altýnda ifade edebilir. William Shakespeare’in gerçekte büyük bir yazar olmadýðý, yazýlarýnýn ortaya çýkmak istemeyen baþka birileri tarafýndan yazýldýðý yolunda görüþler var. Bu gizemli yazarýn itibarýna zarar gelmesini istemeyen filozof/politikacý Francis Bacon olduðu öne sürülüyor. (Evet, Shakespeare'in eserlerini yaratmak çaðýnda adama itibar getirmiyordu, olsa olsa ahlaki düþkünlük etiketi yapýþtýrýlmasýna sebep oluyordu.)

Üstelik Shakespeare’in Shakespeare olmasýný saðlayanýn bu giz olduðunu iddia edenler de mevcut. Haklý olabilirler, yukarýda saydýðým sebeplerle. Politik, ahlak ve diðer sosyal baskýlarýn altýnda kalmadan yazabilmek büyük bir özgürlük olsa gerek.

Yüzyýlýmýzda Trevanian bu tür bir anonim yazar olmayý baþarabilen az sayýda þanslý kiþiden biri olabildi. Farklý bir kiþilik olduðu þüphesiz Trevanian’ýn. Biz bir kitabýn konusunu yan yana getiremezken, adam yazarlar yarattý, kitaplardan öteye. Þu þekilde çalýþýyormuþ Trevanian, kendi tarifiyle: Önce kitabý yazacak yazarýný yaratýyor. Kiþiliðiyle, doðrularý hatta yanlýþlarý, alýþkanlýklarý ve onu heyecanlandýran durumlarýyla. Bir süre o yazar olarak yaþamaya baþlýyor, þizoid bir süreç olarak niteleyebiliriz, en basit tanýmýyla adamýn yaþadýðýný. Daha sonra o yazarýn yazacaðý kitabýn öyküsünü ortaya çýkartýyor. Ortaya çýkan kitapta boru olmuyor, neredeyse tüm yazdýklarý dünya çapýnda çok satanlar olmayý baþarmýþ kitaplar.

Daha sonra iþin benim açýmdan Trevanian'ý gerçekten büyük bir yazar kýlan en civcivli kýsmý baþlýyor. Yarattýðý yazarýn ortaya çýkarabileceði en iyi romaný yazdýðýna inandýktan sonra yazarýný öldürüyor. Yýllar sonra tamamen farklý bir yazar ve tamamen farklý bir hikaye ile karþýmýza çýkýyor Trevanian. Mesela bir casus/macera yazarý olarak ulaþabileceði en üst nokta da süper kahramanlý Þibumi’yi yarattý. Diðer taraftan hiç de kitsch sayýlamayacak bir süper kahramandý kahramaný, roman makinalarýndan çýkma bir kahraman deðil, gerçek yaþayan bir kahraman. Yýllar sonra 'Katya’nýn Yazý' ile apayrý bir yazar çýktý karþýmýza. Kitapta Þibumi’nin yazarý Trevanian’ý arayanlar düþkýrýklýðýna uðradýlar, fakat baþka bir okuyucu grubu (kabaca 'psikolojik gerilim romaný' sýnýrlarýnda gezinenler diyelim) için ilginç bir romandý bu yeni roman.

Sonra adamýn eski bir profesör olduðu, isminin Dr. Rodney Whitaker olduðu ve yakýn tarihlerde ölmüþ olduðu haberleri çarptý gözüme internette. Nicholas Seare ve Benat Le Cagot isimleri gibi kendi ismiyle de yazýlarýnýn yayýnlanmýþ olduðu söyleniyor. Ama nedense bu profesörün zenci mi beyaz mý olduðu, neye benzediði hakkýnda bir bilgi veremiyor bu internet kaynaklarý. Bir site siyah beyaz bir fotoðrafýný yayýnlýyordu, fakat net bir fotoðraf olmadýðý gibi, sitenin hazýrlayýcýlarý da fotoðrafta yer alan iki kiþiden birinin Trevanian olmasý gerektiði iddiasýndan öteye gidemiyorlar.

20 yy. da doðru dürüst bir fotorafýnýn bile bulunmayýþý Trevanian'ý yarattýðý süper kahramanlardan biri konumuna yerleþtiriyor gözümde.

1984 sonrasýnda anonimite

Ama bunlar geçmiþin güzel günlerinden, hoþ hikayelerdi. Her saniye üstümüze daha çok kameranýn çevrildiði, her iletiþim kanalýmýzýn denetlenebildiði günümüzde anonim kalmak için en ufak þansýmýz bile yok artýk. Ve emin olun ki paranoyak bir görüþ belirtmiyorum.

Geçenlerde benden oldukça yaþlý bir mühendis arkadaþýmla sohbet ediyordum. Bana þöyle bir anýsýný anlattý. 4-5 sene kadar önce kendisini evinden bir Ýsrail þirketi aramýþ. Konu eletronik haberleþme ile ilgili spesifik bir detay. Oysa mühendis arkadaþýmýn bu konu ile hiçbir ilgisi, bilgisi mevcut olmadýðý gibi, bu konuda alým yapacak bir konumda da deðildi. Bir süre nasýl telefonunu bulduklarýný, sonra neden onu aradýklarýna anlam verememiþ. Ama düþündükçe telefon görüþmesinden yaklaþýk 10 yýl önce, bir nick kullanarak yazýþtýðý bir forumda bu konuda tartýþmalarýnda mevcut olduðunu hatýrlýyor. Nasýl baðlantýlarý kuruyorlar, Türkçe bir forumu da mý takip ediyorlar, yoksa hikayenin tamamý tesadüfler yumaðý mý? Bilemiyorum.

Günümüzde ve her geçen dakika anonim kalabilme þansýmýzý biraz daha kaybediyoruz. Diðer taraftan geliþen teknoloji aslýnda bize daha fazla anonim kalabilme þansý vermiyor mu elimize? Mesela internet?

Ýnternette de, evinizde olduðunuz kadar anonim kalabilme hakkýnýz var. Kanunlar anonimiteyi tanýmýyor, kabul etmiyor. Ýnternette ne yapsanýz bilinebilir, istenirse.

Henüz anonim kalarak fikirlerimizi ifade etme hakkýna kavuþamadýk, umarýz gelecek kuþaklar bu tür bir özgürlüðe kanun koruyuculuðunda kavuþur.

Öndenetleme meselesi

Bir diðer konu ise öndenetleme meselesi. Demokratik ve uygar ülkelerde bireylerin önceden denetlenmeden fikirlerini ifade etme haklarý vardýr. Yabancý bir ülkenin tartýþma forumuna girin, en saçma bir yorumda bulunun. Yorumunuz bir onay gerektirmeden yayýnlanacaktýr. Eðer yazdýklarýnýzda ahlaka veya kanunlara karþý bir durum söz konusuysa, moderatör tarafýndan kýsa sürede silinir. Ülkemizde ise önce okunup onaylanmasý gerekir.

Bu öndenetleme ile ÝZ edebiyattaki ön denetlemeyi kastetmiyorum, yanlýþ anlaþýlmasýn. Burada yazýlarýn belli bir kalite ve kurallar zincirine uygunluk açýsýndan denetlemesi yapýlýyor -ki kanýmca bu gerekli-. Aksi halde karþýmýza daha fazla sayýda okunma deðeri hiç olmayan -ben yaptým oldu- yazý(cýklarý) çýkardý. Çýksýn, çýkmasýna belki, ama vakit kaybýndan baþka pratik bir takým sorunlar da ortaya çýkarabilir bu.

Anonim kalabilme özgürlüðün yok. Sineye çektik, çaðýn gereði. Yazýlarýn kurallara uygunluk açýsýndan öndenetlemeden geçecek, tamam buna da bir diyeceðimiz yok, ülkemizin bir gereði. Tamam kendini tanýttýn, yazýnýn sorumluluðunu üstüne aldýn, kanunlara saygýda kusur etmedin, kimseyi, hiçbir topluluðu rencide etmediðin gibi genel geçer ahlak kurallarýna da uygun bir þekilde bir forumda fikirlerini ifade ettin. (Veya diyelim liberal, ilerici geçinen bir gazetenin internet sitesi veya bir haber portalý bir haberine internet üzerinden bir yorumda bulundun.). Yazdýklarýnda ÝZ edebiyatýn Taci’si gibi deðil, cidden anlaþýlabilir cümleler kurmaya çaba sarf ettin, güzel bir gramer falan. Ýmla hatasý var mý diye bir kaç kere de gözden geçirdin yazdýðýn üç beþ cümleyi.

Bunca çabaya niye girdin? Ýnsanlara ulaþmak için, cebine para girmeyecek sonuçta. Eee, kurallara uydun, senin de sesin yer alacak mý bir yerlerde? Eðer bir odunsan evet, eðer köþeleri mevcut bir odunsan, büyük ihtimalle hayýr.

Biz sansürü çok sevdik

Neden? Neden olacak biz sansürü severiz. Millet olarak. Fikirlerinizle bire bir ayný düþünmeyenler tarafýndan sansürlenirsiniz genelde. Sansür kanýmýza iþlemiþtir.

Üstelik ilerici, demokratik olduklarý görüntüsünü en çok verenler bile pek farklý deðildirler. Örnek mi? Radikal gazetesininin internet yayýnýnda bir kaç haberinin altýna yorumunuzu eklemeye kalkýþýn. Ama basmakalýp olmayan, herkesin söylemediði bir þeyler söylemeyi deneyin. Altýn makas orada da devrededir.

Ama sýradan fikir forumlarýnda bu nasýl öndenetleme cenderesidir? Yazarsýnýz yayýnlanmaz, basit bir habere yaptýðýnýz basit bir yorum bile birilerinin önünde ölür.

Birine gözlerin iyi görmüyor diyebilirsiniz, kulaklarýnýzýn az duymasý, hýzlý koþamamak. Hepsini kabullenebiliriz Ama haþa yanlýþ düþünüyorsun demeyiniz. Ýnsan beyni kendi ürettiklerinin hatasýný görememekle sakatlanmýþtýr. Ýnsanlar kendi yarattýklarýný zannettikleri, aslýnda konu komþudan ödünç topladýklarý, asla sarsýlmayacaðýný sandýklarý bir doðrular imparatorluðunun tepesinde oturan krallar halini almýþlar.

Bir keresinde bir iþ görüþmesinde bana Emin Çölaþan okuyup okumadýðým soruldu. Berbat bir durum. Adamýn dediði her lafýn tersini benim düþüncelerim. Üstelik soruyu soran da Çölaþan’ýn hayran kitlesinden olmalý, yoksa bu konuyu dalmayacaðý meydanda. Kalktým ve müsadesini istedim, görüþmenin sonucunu önceden bilerek. Ýnsanlar sizi iþe bile alýrken iþinizi ne kadar iyi yapacaðýnýza bakmazlar, fikirlerinizin kendi yarattýklarý imparatorluðun sýnýrlarýnda yer almasýdýr tek dertleri.