Gözlük Camlarýnda ki Ýnsaniyet: Spinoza
Ve ancak
bizim kartal burunlarýmýzda buluyor
layýk olduðu yeri materyalist camcý Ispinoz’nýn
gözlükleri
Nazým Hikmet

Baruch de Spinoza 1632’de, Amsterdam’da, Ýspanyadan göç etmiþ bir Yahudi ailesinin beþ çocuðundan biri olarak dünyaya gelir. Henüz altý yaþýnda annesini kaybeder. Yahudi okulunda tanrýbilim ve ticaret öðrenimi görür. Uzun yýllar dinsel aðýrlýklý bir eðitim görmüþ olmasý onu kör inançlara yöneltmemiþtir.. Dini ve ticari eðitim aldýðý sinagog tarafýndan 1656 yýlýnda 23 yaþýnda iken aforoz edilir, yalnýzlýða itilir. Artýk hayat onun için zorlaþmýþtýr. Aforoz edilmesinin siyasi ve ekonomik bir anlamý da vardýr. Spinoza din çevreleriyle baðlarýný kopardýðý anda, aile mesleði olan ticareti de býrakmak zorunda kalýr. Artýk onunla kimse konuþmaz ve dört metreden fazla yanýna kimse yaklaþmaz.. Bir gözlükcünün yanýnda gözlük camý kesme iþinde çalýþýr.. Bir yandan da resimle uðraþýr. 1663 yýlýnda Laheye yerleþir. Aile mirasýndan kaçmýþ ve pansiyonlarda barýnmýþtýr. Yýlmamýþ, yaþamý boyunca kimseye boyun eðmeyerek, hiçbir baðýþý ve hediyeyi kabul etmeyerek onuruyla hayatýný kazanmýþtýr. 1661 yýlýnda yazmaya baþladýðý “Ethica” isimli kitap yasaklanýr.
Kiþilik olarak sahte görünüþler karþýsýnda, yapýcýlýktan yana, olumlayýcý bir tavýr sergiler. Spinoza’nýn üç önemli özelliði; alçakgönüllülük, yoksulluk ve dürüstlük, kýsaca azla yetinmedir.. Bu özelliklerini olaðanüstü amaçlarýný gerçekleþtirmek için kullanmýþ. Aslýnda o hiçbir çevreyle kaynaþmaz, hiçbir ortama uyum saðlayamaz. Filozof en uygun koþullarý demokratik devlette ve liberal çevrelerde bulmaktadýr. Hastalýklý bedeni, yontarken yuttuðu tozlara ve insanlardan gördüðü anlayýþsýzlýklara daha fazla dayanamayarak 21 Þubat 1677 te bu dünyaya veda etmiþ, geride, dünya durdukça yaþayacak düþünceler býrakmýþtýr. Þimdi onun ileri sürdüðü zamanýnda açlýða yoksulluða ve yalnýzlýða itildiði düþüncelerinden bir kýsmýna göz atalým.

-Mutluluk, erdemin ödülü deðil, erdemin kendisidir.
-Sevgi ne denli büyükse, kederi de o denli büyük olacaktýr
-Özgür bir insanýn en az düþüneceði þey ölümdür.
-Aklýn kýlavuzluðunda yaþayan biri için acýma kendi baþýna kötü ve faydasýzdýr.
- Doðru bir fikri olan insan doðru bir fikri olduðunu bilir. - Ýyilik, sempatiden doðmuþ bir aþktan baþka bir þey deðildir.

•Ýnsan tutkularý yenerek tanrýya yaklaþýr.
•Kalpler silahla deðil, sevgi ve yüksek gönüllülükle yenilirler.
•Sevginin ölçüsü, ölçüsüz sevmektir.
•Doðada "kötü" olarak nitelenebilecek hiç bir olay olmaz.
•Bilgisizlik bahane edilemez.
•Herkesin hakký gücü kadar “Hükümetin en son hedefi ya da yönetim biçiminin temel amacý yurttaþlarýný korku ile baský altýnda tutarak zorlayýp sýnýrlandýrarak zapturapt altýna almak veya hükmetmek, tam bir itaati ve boyun eðmeyi saðlamak deðil, fakat tam tersine, her insaný korkudan kurtararak mümkün tüm güvenlik içinde yaþayabilmesini saðlayarak özgürleþtirmektir; baþka deyiþle varolmasýný sürdürmek, saðlamlaþtýrmak ve kendisi ile baþkalarýna zara vermeden çalýþmasýna güç katmaktýr.”
“Alayla gülme arasýnda büyük bir fark gözetiyorum. Çünkü gülme týpký eðlenme gibi, kendi baþýna iyidir. Zevk almayý yasaklamak yalnýzca lanetli ve hüzünlü bir hurafeciliðin iþidir kesinlikle açlýðý ve susuzluðu dindirmek kadar melankoliyi kovmaktan daha uygun bir þey olabilir mi? Ýþte benim ilkem ve baðlandýðým yol budur…”
18. yüzyýlýn sonlarýnda Alman Romantikleri Spinoza'yý yeniden keþfederler. Lessing, özellikle de Goethe… Hegel, þöyle der: Spinozacý olmadan filozof olunamaz. Spinoza erdemin simgesi deðil, ta kendisidir. Nietzsche, Spinozacý olduðunu itiraf eder. Althusser Marx için (daha doðrusu Marksizmi 'Hegelci diyalektikten arýndýrmak' için) ünlü "dolaþmasýný" Spinoza güzergahýndan geçirir. Toni Negri, Spinoza'yý yalnýzca "vahþetin bir çaðrýsý", devrimci þiddetin doruðu olarak onaylar. Son olarak Deleuze, Spinoza'nýn "tüm filozoflarýn hükümdarý" olduðunu yazar. Akýl ile duygular dünyasý arasýnda Spinoza evrensel bir uyumun dünyasdýr artýk. Spinozacýlýk uzlaþmanýn doruk noktasý, hiç deðilse anahtarý...
Yazýmýzý Melih Cevdet Anday’ýn felsefi bir þiiriyle bitirelim:

Rahatý Kaçan Aðaç

Tanýdýðým bir aðaç var
Etlik baðlarýna yakýn
Saadetin adýný bile duymamýþ
Tanrýnýn iþine bakýn

Geceyi gündüzü biliyor
Dört mevsimi, rüzgarý, karý
Ay ýþýðýna bayýlýyor
Ama kötülemiyor karanlýðý

Ona bir kitap vereceðim
Rahatýný kaçýrmak için
Bir öðrenegörsün aþký
Aðacý o vakit seyredin .

Kemal DÜZ

Zeyl: Türkiye’de Spinozacýlýðý düþünce hayatýnýn pratiðine koyan, 12 Temmuz 2007 tarihinde 48 yaþýnda aramýzdan ayrýlan ODTÜ akademisyeni sosyolog, Ulus Baker’i birinci ölüm yýldönümünde saygýyla anýyoruz.