MÜNZEVÝ BÝR OSMANLI: YUSUF NABÝ

Nâbi (1642 – 1712), Urfa doðumludur Yirmi beþ yaþlarýnda Ýstanbul’a gelir. Elli yaþlarýnda Halep’e gider ve burada iki çocuðu olur. Baltacý Mehmet Paþa’nýn yardýmýný görür. Ömrünün son yýllarýnda Ýstanbul’a döner. Hayriyye (Hayrî-nâme) adlý eserini, 1701’de Halep’de, o tarihte daha yedi yaþýnda olan oðlu Ebulhayr Muhammed Çelebi’ye yazar. 35 bölümden oluþan eserinde, dönemin sosyal, siyasal ve ekonomik durumunu apaçýk ortaya koyar. Oðlu’nun eðitimi, evlenmesi, meslek seçimi, gibi yaþamla ilgili pek çok konuda öðütlerde bulunur. Nâbi, 17. yüzyýl Osmanlý düzeninin çözülmesini, yönetici sýnýfýn dejenere olmasýna baðlar. O’na göre kurumlarý yýpratan ve onlarýn temel niteliklerini bozulmasýna neden olan yöneticilerdir. Bu yazýda örnek olarak verilen beyitler, Ýskender Pala’nýn hazýrladýðý yayýndan (Hayriyye, Yusuf Nabi, Kapý Yayýnlarý, Ýstanbul 2005, 3. Basým) alýnmýþtýr. Eser’in alýntý yaptýmýz orijinal metni ve bugünkü dile uyarlanýþýný (parantez içinde) ortaya koyacaðýz. Bir Osmanlý “toplumcu” aydýnýnýn, üç yüzyýl önce söyledikleriyle günümüz arasýnda kýyaslama yapamayacaðýz; çünkü, Nâbi aramýzda gizliden gizliye dolaþýyor, bizi gözetliyor duygusuna kapýlacaðýz.

Oldý âlât-ý ma’âþ-ý dünyâ / Asrda hýrka vü tesbî ü ridâ (Dünyada maaþ kazanmanýn yolu asrýmýzda artýk hýrka, tesbih ve post oldu.)
Harden o beyhude-gû bed-terdür / Aný tasdîk iden andan hardür
(O boþ sözlü sahte þeyhler eþekten daha kötüdür. Onlarý tasdik edenler ise onlardan da eþektir.)
Halk eþyâ sata ol kurb-ý hudâ / Halk üþtür sata ol hayr-ý duâ
(Halk eþya satarken, o Allah’ýn yakýnlýðýný; Halk deve satarken, o hayýr duasýný satar.)
Ýde tahsîl-i ma’âþa âlet / Zühd ü takvâyý o düzî sûret
(O Hýrsýz suratlý meymenetsiz, züht ve takvayý para kazanmasýna alet eder.)
Ne güzel bulmýþ o ayyârý-ý atîk/Halký aldatmaða âsânca tarîk
(O eski hilekâr halký aldatmak için kolayca ne güzel bir yol bulmuþ.) Nice bî-akl ü temiz ü hâin / Sana gerçek öpe dest ü pâyin
(Nice akýlsýz, üçkaðýtçý ve nankörler, þeyhliðini gerçek sanýp onun elini ve ayaðýný öperler.)
Aldanup ana avâm u bî-akl/Ýftihar ile ider gayriye naki
(Cahil halk ve akýlsýzlar ona aldanýp baþkalarýna da ondan iftiharla bahsederler.)
Tekyesi kýble-i ehl-i hâcât/ yürür efvâc-ý nüzûr u sadakât
(Tekkesi, hacet ehlinin kýblesi olur; adak ve sadaka dalgalarý alýr yürür.)
Esb-i tâzî geçine her bir har / Seng – ihârâ sata kendin gevher
(Her bir eþek, Arap atý geçiniyor; her bir kaya parçasý, kendini mücevher diye satýyor.)
Didügüm tarz-ý riyâkârândur / Tavr-ý bâzîçe-i kallâþândur.
(Bütün bu söylediklerim riyakârlarýn gidiþatýdýr ve kalleþlerin düzenbazlýklarýndaki tutumlarýdýr.)
Ýlm ü irfanuný çekme tenge / Nef’i var mu’tekid olsan senge
(Ýlim ve irfanýný ölçüp durma. Taþa bile inansan taþýn sana faydasý var.)
Ger bu ma’nâya delîl istese kes / Sahratu’llâh Hacer-i Esved bes
(Bu sözümü birisi çýkýp delil getirmemi isterse Sahratullah, Haceri Esved delil olarak yeter.)
Ne belâ bir zene mahûr olmak / Tâze zevk eylemeden dûr olmak
(Bir kadýna esir olup tazelerle zevk eylemeden uzak olmak büyük bir belâdýr.)
Al kitâbun ele sedd eyle derün/Olmasun hâriç-i derden haberün
(Kitabýný eline al ve kapýný kapat. Kapýnýn dýþýndan haberin olmasýn.)
Masraf artup azalýnca îrad /nazm-ý alem bulur elbetde fesad
(Masraf artýp da gelir azlýnca, dünyanýn düzeni elbette bozulur:.)
Âdemi deyn diðer- gûn eylr/ Ger Felâtun ise mecnûn eyler
(Borç insaný periþan eder, eðer kiþi Eflatun kadar akýllý bile olsa, borç onu deliye döndürür.)
Birisi öpmese sehven eteðin / Kalmaz ahþama o gün yir köteðin
(Halkýn biri eteðini öpmese, akþama kalmadan dayaðý yer.)
Furun u kahve vü dükkaný mý var/ Ýhtisab uðramaða câný mý var
(Bu kimselerin fýrýný, kahvesi veya dükkanýna vergi memurlarýnýn uðramasý cesaret ister.)
Sonuç olarak 18 yüzyýl, Osmanlý düzeninde, çözülmenin yaþandýðý bir asýr olmuþtur. Koçi Bey, 1631 yýlýnda IV. Murad’a sunduðu risalesinde, “mansýplarýn þefaatle ve üstelik ehil olmayanlara daðýtýldýðýný, halkýn zulümle yönetildiðini, ze’amet ve timarýn ehil olmayan kiþilere daðýtýldýðýný….” dile getirir… 12 Ekim 2008