Türk Dil Kurumu kendisinden beklenen sorumluluğun bilincinde olarak Türkçemize Anglo-Sakson dillerinden girmiş yabancı kelimelere karşılık olmak üzere, yeni yeni kelimeler türetmeye devam ediyor. Elbette bu çalışmalar Türkçemiz adına gerçekleştirilmeleri yönüyle, takdir edilesi uğraşılar. Ancak yabancı kelimelere Türkçe karşılıklar türetme çabası, maalesef “Ben yaptım oldu” mantığıyla gereken başarıyla buluşamıyor. Kelime türetme çalışmalarının başarı ölçeri, öncelikle “halkımızın bu kelimelere itibar edip etmemesi” olmalı. Bu durumda halk tarafından itibar görmeyen kelimeler, bir an önce öneri kılavuzlarından çıkarılmalı, yeni kelimeler aceleyle toplumun beğenisine sunulmalı.
Tıp biliminde, doku ya da organ nakillerinin başarısını değerlendirmek için, nakli yapılan organların yeni vücutla olan uyumu dikkate alınır. Doku ya da kan uyumu oluşmamışsa, en sağlıklı organ bile nakledildiği yerde ve dahi bütün vücutta, eskisinden daha büyük sorunları doğurabilir ya da yıkıcı sorunlarla boğuşabilir. Çünkü fıtrat yalan söylemez. Tabiata uygun olan yaşamını sürdürebilir. Bir sistemin doğal kurallarına rağmen gerçekleştirilen dayatma uygulamalar, o sistem tarafından reddedilir, adeta nefretle kusulur. Dil çalışmalarında da benzer doğal kurallar dikkate alınmalıdır. Bilhassa kelime türetme çalışmaları yapılırken seçilen bir kelimenin yanına kulak ve beğeni tırmalayıcı gelişi güzel ekleri yerleştirirsek, ya da o dilin binlerce yıl süren gelişimini; bu gelişimin sonucunda o dilin ulaştığı son noktayı dikkate almadan, yine binlerce yıl öncesinin mantığıyla ilkel düzeyde kelimeler türetirsek, o dilin son süreçteki mükemmelleşmiş doğası, yeni türetilen kelimeleri kabul etmeyecek, hatta oldukça iğrenç ya da gülünç bulabilecektir. Çünkü dil de canlı bir sistemdir ve her canlı sistem gibi o da “canlılığını” devam ettirme azmi içerisindedir. Bu sistemi bozan her yapı ya da yapıcık, zararlı birer virüs olarak kabul edilmelidir. Bu gerçeği, yeni türettiğimiz kelimeleri duyan ya da okuyan toplum üyelerinin yüzlerindeki hoşnutsuz ifadelere bakarak da kolayca anlayabiliriz. Şuuraltımıza kadar kök salmış olan “dil bilincimiz”, dil sistemi için zararlı olanı, biz farkında olmasak da ayırt edebilecek yeteneklere sahiptir. Çürük bir kaç elma, çuvaldaki diğer elmaları da mahvedebilir. İşte yanlış türetilen, sistemle uyumsuz kelimeler de ya sistemi tamamen değiştirecek evrimleri tetikleyecekler, ya da daha başlangıçta kabul görmeyerek, yerlerine geçecek yeni kelimeler bulunması adına kendilerini feda edeceklerdir.
İnsanların günlük hayatta kulanacakları kelimeleri seçmeleri, emirlerle, kılavuzlarla ya da yasalarla hatları çizilemeyecek kadar özgürlük isteyen içsel ya da toplumsal kıymet ölçüleriyle mümkün olabilmektedir. Türk toplumunun da kendi bünyesine uygun dil beğeni ölçüleri vardır. Öncelikle bu ölçüleri tespit etmeli, bünyemize uymayan, dar ya da geniş gelen kelime türetme uygulamalarını terk etmeliyiz. Kelime türetiminin daha etkili olabilmesini ve yeni türetilen kelimelerin toplumca daha içten benimsenmesini; kullanılmasını sağlamak için çeşitli ortamlarda ifade ettiğim bir kaç önerimi sizlerle de paylaşmak istiyorum.

1)     KELİME TÜRETİLİRKEN TOPLUM BEĞENİSİ DİKKATE ALINMALI
Kelime türetme çalışmaları yapılırken o dili konuşan insanların beğenileri öncelikle dikkate alınmalıdır. Bir yabancı kelime için önerilen birden fazla yeni kelimeyi, sanalâlem gibi imkanları da kullanarak halkımızla paylaşmalıyız. TDK kendi sitesinden bu beğeniyi rahatlıkla ölçebilir. Gerçekleştirilecek anket uygulamaları, hangi kelimenin toplumca daha çok benimsenebileceği konusuna ışık tutacaktır.

2)     BİLİM ADAMLARIYLA ORTAK ÇALIŞMALAR YAPILMALI
Çeşitli bilim kollarında çalışan, Türkçe’ye duyarlı bilim adamlarıyla yeni kelimeler türetilirken fikir alışverişi yapılmalıdır. Örneğin yabancı tıp terimlerinin yerine Türkçe kelimeler türetilirken tıp alanında uzmanlaşmış bilim adamlarının da fikirlerine müracaat edilmelidir.
3)     KELİME TÜRETMEDE ÇOCUKLARDAN DA YARDIM ALINMALI
Başımdan geçen bir iki örneği anlatarak bu maddeye açıklık getireyim. Çocuklarım 2-3 yaşlarındayken kendilerine gösterdiğim „Pipet“ olarak anılan aleti, „çekme“ şeklinde Türkçeleştirmişlerdi. Bu yeni kelimeyi hiçbir müdahaleye maruz kalmadan kendi saf Türkçe beğenileriyle bulmuşlardı. Lego oyuncaklarını da „takma“ olarak adlandırmıştı çocuklarım. Demek ki tertemiz bir şuura ve dil beğenisine sahip çocuklarımız da yeni kelime türetme çalışmalarında yol gösterici olabileceklerdir.
4)     DİLİN MÛSİKİ YAPISI YOK EDİLMEMELİ
Kelime türetme çalışmaları yapılırken dilin ses uyumuna zarar verecek buluşlardan da çekinilmelidir. Zaten Türklerin kelime kullanımında yüz yıllardan beri oluşmuş bir kelime mûsikisi tercihleri bulunmaktadır. Yeni bulunacak kelimeler bu ses uyumu beğenisiyle çatışırlarsa, elbette kullanılmayacaklardır.. TDK tarafından vaktiyle önerilmiş olan „Belgegeçer“ sözcüğü Türkçe’nin ses uyumuna aykırı olduğu için „Belgeç“ şekline dönüşmüştür. Zira iki tane „ge“ sesinin yanyana gelmesi Türk kulağını tırmalamaktadır. Ses bilimi açısından bakıldığında da bir „ge“ sesinin kaybolacağı açıktır.. Yine „tatbilir“, „duyurumluk“, „güvenmelik“, „yansılanım“, „oturgaç“, „götürgeç“ gibi türetilmiş kelimelerin Türk toplumu tarafından benimsenmeyeceği oldukça açıktır. Bu gibi Türkçe’nin doğasına aykırı kelimeler yerine daha akıcı, söylenmesi kolay, kulağa hoş gelen ve Türkçe’nin mûsiki yapısını bozmayacak kelimeler oluşturulmalıdır. Bu çalışmalar yapılırken, müzik ustalarından ve şâirlerden de destek alınmalıdır.
5) DİLİN EKONOMİ KURALI DİKKATE ALINMALI
Kelime türetme çalışmaları yapılırken dildeki Ekonomi Kuralı mutlaka dikkate alınmalıdır. Türkler ve pek çok topluluk, konuştukları dillerdeki uzun kelime kullanımlarını kısaltma gereği hissederler. Başlangıçta daha fazla ses yapısına sahip bir kelime zamanla daha az seslerle ifade edilmeye başlanır. Örneğin „geliyorum“ fiilinde olduğu gibi şimdiki zaman ekleri bütün yörelerimizde kısaltılarak kullanılır. „Geliyom“, „gelim“ vb… Bir Türk’ün „klip“ kelimesi yerine „görümsetme“ kelimesini kullanabileceği nasıl düşünülmektedir? Ekonomiklik kuralı gereği nisbeten daha uzun „görümsetme“ kelimesi yerine Türkler elbette „klip“ kelimesini tercih edecektir. O halde „klip“ kelimesi yerine kullanılacak sözcük, en az bu kelime kadar kısa bir sözcük olmalıdır ya da Türk belleğine daha kolay yerleşebilecek anlamlı bir kelime olmalıdır. Mesela „şarkıfilmi“, „görümsetme“ kelimesi uzunluğundadır ama dilimize daha kolay yerleşebilecek bir kelimedir. Ekonomik bir kullanıma örnek ise, „kesit“ örneğinde olduğu gibi –it ekiyle oluşturulan „görüt“ kelimesi olabilir.. Ancak bu örneklerden hangisinin kabul edileceğine halk kendisi karar verecektir.


6)     ANLAMI KARŞILAMAYAN YA DA ANLAM KARGAŞASINA SEBEP OLACAK KELİMELER TÜRETİLMEMELİ
Buzdolabı, bilgisayar kelimeleri gibi olumlu örnekler, ifade edilmek istenen nesnelerin özelliklerini açıkça ortaya koyan kelimelerdir. Örneğin „navigasyon“ kelimesi yerine önerilen „yolbul“ kelimesi hem ekonomik, hem de Türk beğenisine uygun hem de anlatılmak isteneni açıkça ortaya koyan bir kelimedir. Bu nedenle bu kelimenin dilimize yerleşeceğini iddia etmek asla bir kehanet olmayacaktır. Bu örnekte de kastedilen anlam, kelimelerin içeriğinden hemen çıkarılmaktadır. Ancak „terör“ kelimesi yerine önerilen „yıldırı“, „terörist“ kelimesi için önerilen „yıldırıcı“, „migren“ sözcüğü yerine önerilen „yarım baş ağrısı“ kelimeleri gibi kötü örnekler sanki çok düşünülmeden bulunmuş, ifade edilmek istenen anlamı karşılamayan hem de ekonomik olmayan kelimelerdir. Örneğin „terör“ kelimesine karşılık bulunurken askeri çevrelerle ya da devlet yetkilileri ile yeteri kadar iletişime geçilmiş midir? „Yılmak“, „yıldırmak“ kelimeleri dilimizde halen kullanılmakta olan kelimelerdir. Örneği „yıldırıcı“ kelimesi „terörist“ yerine kullanılacaksa, „yıldırıcı sıcaklar“ kelime grubunun anlamı ne olacaktır? „Terörist sıcaklar“ mı olarak anlayacağız bu kelimeyi? Üstelik „Yıldırıcı“ soyadına sahip pek çok vatandaşımız bu kelimenin kullanılmasından mağdur oldukları için soyadlarını mı değiştirmek zorunda kalacaklardır? „Yıldırım“, „yıldırmak“ kelimelerinin cümle içinde kullanımıyla doğacak anlam karışıklıkları nasıl önlenecektir?
7)     KELİME TÜRETMEDE HALKIN KULLANDIĞI KELİMELER DE KULLANILMALI
Yıllardan beri açıkça görülmektedir ki kelime türetme kaygısını taşıyan dilcilerimiz, türettikleri kelimelerin dilimize yerleşmiş Arapça ya da Farsça kökenli kelimelerden oluşmamasına da özen göstermektedirler. Ancak bizim kabulümüz, Türk diline binlerce yıldan beri yerleşen, halkın türkülerine, destanlarına, atasözlerine, şarkılarına girmiş bütün kelimelerin Türkçe olduğu yönündedir. Kulağa daha hoş gelen ve dile yerleşme imkanı daha yüksek „aynıbasım“ yerine söylenmesi daha zor „tıpkıbasım“ kelime grubunu önermek, zaten yerleşmiş olan „sanalâlem“ yerine „örütbağ“, „genelağ“ gibi kelimeleri sonlarındaki seslerin yok olacağını bile bile önermeye çalışmak, dilimize yerleşmiş Arapça ya da Farsça kökenli kelimeleri yok sayarak dilimizin binlerce yıldan beri oluşmuş tadını, doğasını bozmak, bizce dilimize iyi niyetle de olsa yapılabilecek en büyük kötülüklerden birisidir.
8)     KELİME TÜRETİRKEN TÜRK LEHÇELERİNDEKİ ORTAK KULLANIMLARI BOZMAMALIYIZ
Türkiye Türkçesi için kelime türetme çalışmaları yapılırken maalesef Türkçe ve diğer Türk lehçeleri arasındaki mesafe olabildiğince açılmıştır. Türk lehçelerinde halen kullanılan, zarf, sıfat, hekim, isim, zamir, gaye, edebiyat, şiir, fiyat, sebep, hâkim, kelime, beyaz, siyah vb. kelimeleri kullanımdan kaldırmak, gençlerimizle Türk topluluklarını ve hatta geçmişimizi yabancılaştırmak anlamına gelmez mi? Bu yabancılaşmayı ve kopukluğu önlemek için dilimize yerleşen yeni türetilmiş kelimelerin yanında bu kelimelerin halk ağzına, atasözlerimize, kitaplarımıza yerleşmiş eski kullanımlarını da bir zenginlik olarak mutlaka öğretmeliyiz. Yine Farsça, Arapça gibi dillerle, Zazaca, Kurmançça gibi lehçelerde var olan kelime ortaklıkları da bu yanlış kelime türetme uygulamaları sayesinde ortadan kalkmaktadır. Eskiden beri sâkin, zevce, camid gibi pek çok kelime ile oluşmuş ortak bir anlaşma alanına sahip olan halklar, şimdi geçmişteki bu ortaklıklarından habersiz bir şekilde birbirlerini yabancı olarak görmeye başlamıştır.
TÜRK DİL KURUMU’NUN ÖNERDİĞİ BAZI KELİMELERE KARŞILIKLAR
Daha önce de ifâde ettiğimiz gibi Türk Dil Kurumu’nun yabancı kelimelere karşılık gelecek yeni kelimeler türetme çalışmaları içinde olması elbette takdir edilesi ve alkışlanası bir faaliyettir. Yabancı kelimelere Türkçe karşılıklar bulan dil uzmanlarımızın samimiyetinden ise hiçbir şüphemiz yoktur. Ancak bu samimi gayretler, yeni türetilen kelimelerin halk tarafından kabul görmesini sağlamak için yeterli olmamaktadır. Yazımızın daha önceki bölümlerinde de belirttiğimiz gibi, yeni kelimelerin yerleşmesi ancak o dilin binlerce yıldan beri şekillenmiş doğasının bu değişikliklere „evet“ demesiyle mümkün olacaktır. Dil sisteminin ve toplumdaki dil beğenisinin rağmına yapılan hiçbir değişiklik „dilin mevcut bünyesi“ tarafından kabul görmeyecektir. Bu bölümde TDK’daki uzmanlarımızın buldukları yeni kelimelerden farklı, kendi türettiğim ya da toplum arasında zaten yayılmış olan bazı kelime kullanımlarını takdirlerinize sunmak istiyorum. Bunu yaparken bir kaç farklı seçenek belirleyerek, bunlar arasında en uygun tercihi sizin yapmanızı sağlamayı arzuladım. Bakalım türettiğimiz kelimeler sizin beğeninizi kazanabilecekler mi? Görüşlerinizi ve önerilerinizi oguzduzgun@gmail.com adresine gönderirseniz mutlu olurum. Kelime sıralaması şu şekildedir: Yabancı kelime-TDK’nin önerdiği kelime>Bizim önerimiz.

amblem -belirtke>bellem
anchorman -ana haber sunucusu >anahaberci
aspiratör -emmeç >havaçeker>tozemer
billboard -duyurumluk >ilantahtası
dart- oklama>ok-at
duayen- aksakal>enkıdemli
eküri -ahırdaş>mekandaş
gurme -tatbilir>taduzmanı
kapora -güvenmelik>önödeme>önpara>güvenparası
klip -görümsetme >görüt>şarkıfilmi
light -yeğni>hafif
raket -vuraç>vur-at
ultrason -yansılanım >yansıçeker>ışıyansı
voleybol -uçan top >filetopu>ağtopu>havatopu
zapping -geçgeç>görgeç>basgeç>zıpgeç
fotokopi- tıpkıçekim>aynıçekim>özügibi
internet-genelağ>sanalâlem>sanalbağ
e-mail-e-posta>e-mektup