Kanuni döneminde İstanbul’a gelen Busbecq, Türk atları ile sahipleri arasındaki duygusal bağdan söz eder.

Julia Pardoe ise II. Mahmut İstanbul’unda seyrettiği bir bayram alayında atların görkemini ifade edecek kelime bulamaz. Göz kamaştıran sorguçlarıyla padişahın on atı, alayın en parlak manzarasını teşkil etmektedir. Bu atların eğerleri, koşum takımları, dizginleri, sırt örtüleri baştanbaşa değerli taşlarla süslenmiştir ve perçemlerine kıymetli taşlarla bezeli güller iliştirilmiştir.

At eski kültürümüzde Asyalı atalardan tevarüs edilen belki en değerli şeydir. Atların bir yas alameti olarak ters eyerlenmesi Anadolu sahasında da uzun zaman devam etmiştir. At üzerinde geçen bir ömür sahibine şan katar. Üç senede bir padişahın atlarından birisinin yeniçeri ağasına verilmesi, bir armağan geleneği olarak ata verilen değeri gösterir. Has Ahır’ın işleyişi ayrıntılı bir nizamnameye bağlıdır.

Diğer yandan dünya malına istiğna duyan bir gelenekte zenginliği yansıtmak ihtiyacı duyulduğunda bunu gösterecek en uygun beden de bir atınkidir. Kanuni Estergon seferi için yola çıkarken bir hayli sade giyinmişti. Oysa atının koşum takımları pırlanta, inci ve yakutlarla süslüydü. Keza II. Abdülhamit, siyah renkli sade bir redingot içinde Cuma selamlığına çıktığında giyimi bir şaşaa taşımazdı. Ama bindiği arabayı çeken mücevher süslü atlar eşine ancak masallarda rastlanabilecek güzellikteydi.

Atın hırçın güzelliği, onu itaat altına alan binicisinin de değerini artırırdı. Bu tür bir hâkimiyet için at ile binicisi arasında gelişen dostluk da gerekliydi. Neticede atların kazandığı hükmi şahsiyet ve sahipleri nezdinde taşıdıkları duygusal değer onların hiç olmazsa bir kısmının özel isimleriyle tarihe mal olmalarının başlıca sebebiydi. Batıda ve doğuda tarihe mal olmuş pek çok “ünlü” atın ismini biliriz bu yüzden.

Göktürk Prensi Kültigin’in atının adı yazıtlarda kayıtlıdır mesela, Alp Şalçı. Genç Osman çok sevdiği atı Sisli (Süslü) Kır’ın ölümü üzerine ona bir mezar yaptırmıştı ve başında kitabesi bile vardı. Bu mezar zamanla hasta, huysuz, hamile atların şifa ümidiyle getirildiği, tavaf ettirildiği bir ziyaretgâha dönüştü. At türbesi ve at evliyası olarak nam saldı. Eski kültür atları öldükten sonra bile insani bir terminoloji ile ifade etmekte sakınca görmemişti. Zaten at mezarı nadirattan değildi. Karacaahmet Mezarlığı’nda atlara ayrılmış bir bölüm vardı.

IV. Murat Bağdat seferine çıkarken dokuz atını da mücevherlerle süsleyip yanında götürmüştü. Kendisi de atlara düşkünlüğüyle tanınan Nef’i, IV. Murat için yazdığı kasidenin girişinde Bad-ı Saba ve Tayyar’dan başlayarak onun bütün atlarını övmüştü. Abdülmecid’in atı Hayyam’dı, Abdülaziz’inki Ferhat. Üstelik heykelini yaptıran ilk Osmanlı padişahı olan Sultan Aziz, kendisini gelecek kuşaklara at üzerindeki heybetiyle göstermek istemişti.

Köroğlu, üzerine gün ışığı değmeden yetiştirilen Kırat’ı ile çıktığı dağlarda Ferman padişahın dağlar bizimdir diyecek gücü bulmuştu kendisinde. Dadaloğlu Bir atı severim bir de güzeli nakaratıyla devam eden bir türkü söylemişti. Şehname’de Hüsrev, atı Şebdîz öldüğü zaman ağlamış ve onu merasimle gömdürmüştü. Roma imparatoru Caligula, atı Incitatus’u önce rahip sonra konsül ilan etmişti. Büyük İskender sevgili atı Bukefalos’un öldüğü yerde bir şehir kurmuştu: Bukefala. Don Kişot şövalyeliğe heves ettiğinde tedarik ettiği ilk şey bir zırhsa ikincisi de attı. Gerçi yaşlı, zayıf bir sütçü beygiriydi bu ama görkemli bir ismi vardı: Rozinante.

Bu liste uzayıp gider. Doğuda ve batıda tarih; çilekeş, mazlum, acı çeken, isimsiz atların yanı sıra göz kamaştırıcı ve ismi var atların da sırtında yazıldı. Sahipleriyle birlikte onlar da efsaneleştiler. Tarih ve efsane gibi bilinçaltımızın da imgesidir at. Batı mitolojisindeki Pegasus Türk mitolojisinde Tulpar, bunların her ikisi de uçan atlardı. Tek boynuzlu bembeyaz atlar ancak masallarda yaşadı. At, tahribe meraklı insanoğlunun zulmüne uğrasa da taşıdığı görkemli asalet ile bize hâlâ uzak zamanlardan söz ediyor…

Bu arada unutmadan, atlar hakkında, atlar ve insanlar hakkında gerçekten çok güzel filmler var… Özellikle 82 yapımı The Man from Snowy River (1982) Türkçeye ilk başlarda “Nehirden Gelen Adam” daha sonra Karlı Nehir olarak çevrilen bu filmi mutlaka seyretmelisiniz…