Ýstanbul’un fethi, Batý âlemi, hatta bütün insanlýk için pek çok þeyin baþlangýcýdýr; bunlardan birisi de hümanizmdir. Ýstanbul fethedilince bazý Bizanslý bilginlerin Ýtalya’ya sýðýnmalarýndan sonra, bu ülkede doðan hümanizm fikri bütün Avrupa’ya yayýldý. Ýlk temsilcisi Floransalý Marsilio Ficinio, en ünlülerinden biri de Hollandalý Erasmus’tur.

Ayný dini paylaþmalarýna raðmen ayrý millet ve ayrý mezhepten olduklarýndan Bizanslý bilginler Ýtalya’da horlanýyorlar, kötü muamelelere maruz kalýyorlardý. Yahudi asýllý Erasmus, Avrupa’ya serpilmiþ soydaþlarýnýn uðradýðý çok aðýr zulümlerden haklý olarak acý duyuyordu. Hümanizm insaný deðiþik farklýlýklarýn üzerine çýkarmak, dini ve milliyeti ne olursa olsun insanca muamele edilmesi gerektiði fikrine dayanýyordu. Batý’da mezhep kavgalarý, Hýristiyan milletlerin birbirlerini boðazlamalarý kýzýþýnca, hümanizm fikri de revaç buldu; bu düþünce sistemi de laik devletin doðuþuna zemin hazýrladý. Bu devlet tarzýyla Batýlýlarý kemiren kavgalar sona erecek, aðýr baskýlar altýnda bulunan Yahudiler de rahat nefes alacaklardý.

Bir meseleye çözüm yolu göstermek baþka, o meseleyi çözmek baþkadýr. Bilginler, yazarlar çözüm yolunu söyleyebilirler, halk da ayný doðrultuda bazý sloganlar kullanabilir; ama bu görüþler, bu sloganlar millet hayatýnda bir özellik haline gelmemiþlerse, fanteziden öteye gitmezler. Hümanizmin edebiyatýný yaparken içlerindeki azýnlýklarýn köklerini kurutmak için her çareye baþvurdular. Sömürgeciliði devlet siyaseti haline getirdiler; güçlerinin yettiði milletlere, bilhassa Müslümanlara yapmadýklarýný býrakmadýlar. Dünyanýn dört bir yanýnda insanlýðýn yüz karasý olacak katliamlara, yaðmalara giriþtiler.

Hümanizmin tabii sonucu olarak insan haklarý gündeme geldi. Hukukçularý insan haklarýný formüle ederlerken Amerika’da, Endonezya’da, Afrika’da öldürdüklerinin insan olduklarý akýllarýna gelmiyordu. Çok geçmeden hümanizm ve insan haklarýný milli menfaatlerinin aracý haline dönüþtürdüler. Hangi devletin içiþlerine el atmak istiyorlarsa, bu sihirli silahlardan yararlanmaya baþladýlar.

Her þeyimizle Batý’ya yönelince, Avrupa’nýn fikir dünyasýndaki hümanizm de aydýnlarýmýz arasýnda etkili olmakta gecikmedi. Hiç kimse hümanizme ihtiyacýmýz olup olmadýðýný düþünmüyordu. Hümanist olmakla kendimizden kurtuluyor, Avrupalý, modern oluyorduk. Fakat aramýzdaki azýnlýklar bu akýmýn hayatýmýzý erozyona uðratacaðýný bildiklerinden, içimizde hümanist, kendi cemaatlerinde ise milli olmayý hayat üslubu haline getirdiler.

Halbuki kültürümüz Ýslami esaslara dayandýðýndan milli olduðu kadar hümanist muhtevalý idi. “Ey insanlar, biz sizi bir erkek ve bir diþiden yarattýk ve birbirinizi tanýmanýz için sizi milletlere ve kabilelere ayýrdýk.” (Hucurat Suresi, ayet 13) Bu ve daha bazý ayetler milletlerin realite olduklarýný bildirdikleri gibi, mayamýzýn bir olduðunu, rengi, dili ne olursa olsun bütün insanlarýn eþitliðini vurgulayan, bizatihi insana hitap eden, yüceliklerini belirten pek çok ayet de vardýr. Dolayýsýyla kültürümüzde yoðrulan insan bazý hususiyetleriyle milli iken, diðer bazý hususiyetleriyle de hümanisttir. Diyar diyar sürülen mazlumlarýn, kýlýç artýðý azýnlýklarýn buluþma yeri haline ülkemizi getiren bu telakki idi. Ýslam’ýn hümanist ve milli telakkisi Osmanlý’nýn tunçtan kanatlarýný bütün çaresizlerin sýðýnak yeri yapýyordu. Bu ayný zamanda hayatýn özünü aksettiriyordu. Asýrlarýn ötesinden gelen bu telakkiyle, yüzyýllarý aydýnlatan büyüklerimizin “Rabb’im vücudumu o kadar büyük yaratsaydýn ki cehenneminde baþka bir kuluna yer kalmasaydý.” yakarýþýný duyuyoruz. Derin coþkunluklarýn koca derviþi Yunus’un ufuklara yazýlacak þu sözü de ayný kaynaktan geliyordu:

“Yetmiþ iki millete bir gözle bakmayan

Halka müderris olsa da hakikate asidir”

Hümanizm ve insan haklarý gibi kavramlarýn Batý için elbette bir manasý vardýr. Ama ülkemde bütün meselelerimizi çözecekmiþçesine hümanizm ve insan haklarý gibi kelimeleri her duyduðumda ya bir ahmakla ya da bir art niyetli ile karþý karþýya olduðumu fark ediyorum.

Kalýn saðlýcakla..