Keramet kavramı, İslam toplumlarında yüzyıllardır derin bir etki alanına sahip olmuş, halk inançlarını şekillendirmiş ve dini otoritelerin toplumsal konumlarını güçlendirmede merkezi bir rol oynamıştır. Ancak bu kavramın tarihsel gelişimi, kullanım biçimleri ve arkasındaki mekanizmalar eleştirel bir incelemeyi gerektirir. "Keramet" kelimesi Arapça "kerāma" (كرامة) kökünden türemiştir. Bu kök, temel olarak "ikram", "lütuf", "şeref", "değerli olmak" gibi anlamlar taşır. Kelimenin orijinal Arapça kullanımında şeref, onur, değer ve cömertlik gibi kavramlar ön plandadır. Türkçeye geçişiyle birlikte kelime, orijinal anlamlarını korumakla birlikte, özellikle tasavvufi gelenekte farklı anlam katmanları kazanmıştır. İlk kullanımlarında saygınlık ve yücelik anlamlarını taşıyan keramet, tasavvuf literatüründe özel bir anlam kazanmıştır. Tasavvufi terminolojide, nebilerin gerçekleştirdiği olağanüstü olaylar için "mucize" terimi kullanılırken, veliler için aynı tür olayları tanımlamak üzere "keramet" kavramı tercih edilmiştir. Bu ayrım, İslami hiyerarşide nebilik makamının üstünlüğünü korurken, aynı zamanda velilere de özel bir statü kazandırmayı amaçlamıştır. Zamanla keramet, "Allah dostu bir kişinin, Allah'ın izniyle olağanüstü işler yapabilmesi" şeklinde tanımlanmaya başlanmıştır. Halk arasında ise kavram, belirli kişilerin gizemli veya doğaüstü güçlere sahip olduğu inancını ifade eder hale gelmiştir.
Keramet İddialarının Doğal Açıklamaları
Eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirildiğinde, keramet olarak nitelendirilen olayların çoğunun doğal ve rasyonel açıklamaları bulunmaktadır:
- Tesadüf ve İstatistiksel Olasılık
Birçok keramet anlatısı, temelinde tesadüfi olayların sonradan yorumlanmasına dayanır. Örneğin, bir dini otoritenin yağmur duasından sonra yağmurun yağması, meteorolojik koşulların tesadüfen denk gelmesinin bir sonucudur ki günümüzde Meteorolojiden ve AFAD'tan sağanak yağışların beklendiği günler takip edilerek yağmur duasına gidilmekte bu şekilde birileri Veli konumuna çıkarılmaya çalışılmaktadır. Hava olayları, özellikle belirli mevsimlerde veya coğrafi bölgelerde tahmin edilebilir düzenlilikler gösterir. Romatizmal hastalıklardan muzdarip kişilerin atmosferik basınç değişikliklerine duyarlılığı da bu tür "kehanetlerin" ardındaki doğal mekanizmalardan biridir. Bazı kişilerde de trigeminal(oksipital) sinir hassasiyeti bulunmaktadır. Bunlar keramet kavramının ne denli subjektif ve bağlamsal olduğunu göstermektedir. Meteorolojik bilgi ve gözlem, herhangi bir olağanüstü güç olmaksızın benzer tahminlerin %90 oranında yapılmasına olanak tanır. - Algı Yanılması ve Psikolojik Mekanizmalar
İnsan algısı, özellikle beklenti ve inanç sistemleri devreye girdiğinde yanılmalara son derece açıktır. Birinin kendisine yardım eden kişiyi "kudretli" olarak algılaması, psikolojik projeksiyon ve hale etkisinin klasik bir örneğidir. Birey kendisine fayda sağlayan kişiye olağanüstü nitelikler atfedebilir ve bu inancı korumak için çelişkili bilgileri görmezden gelebilir. Bu durum, bilişsel psikolojide "doğrulama yanlılığı" (confirmation bias) olarak bilinir. Kişi, inandığı şeyi destekleyen bilgileri kabul ederken, çürüten bilgileri reddeder veya yok sayar. Bu mekanizma, keramet inancının bireysel düzeyde nasıl sürdürüldüğünü açıklar. - Bilinçli Aldatma ve Manipülasyon
Tarih boyunca bazı dini ve tasavvufi otoritelerin, bilinçli olarak yanıltıcı gösteriler düzenledikleri belgelenmiştir. Klasik örneklerden biri, toprağın altına nohut yerleştirip, ardından su dökerek nohutların şişmesiyle toprağın çatlamasını sağlamak ve bunu olağanüstü bir güç gösterisi olarak sunmaktır. Modern örneklerde ise, denize önceden dökülen beton bloğun üzerinde namaz kılmak gibi sahnelenmiş "mucizeler" görülmektedir. Savaş anlatılarında da benzer manipülasyonlar gözlemlenir. Örneğin, bazı şeyhlerin Çanakkale zaferinin kendilerinin kerametleriyle kazanıldığını iddia etmeleri, ancak aynı dönemde Sarıkamış felaketi veya Filistin cephesinde bulunmamaları, seçici anlatımın ve bilinçli mitolojileştirmenin açık göstergeleridir. Bu durum, kerametin siyasi ve sosyal otorite kurma aracı olarak nasıl işlevselleştirildiğini ortaya koyar. - Efsaneleşme ve Abartı
Nur Cemaati tarafından Said Nursi hakkında anlatılan "kalemin kendi kendine Risaleleri yazdığı" iddiası, zamanla nasıl abartıların ve efsanelerin oluştuğunun çarpıcı bir örneğidir. Tarihsel mesafe arttıkça, olaylar yeniden yorumlanır, detaylar eklenir ve olağan durumlar olağanüstüye dönüştürülür.
Keramet Anlatılarının Epistemolojik Sorunları
Keramet iddialarının çoğu, metodolojik ve epistemolojik açıdan ciddi sorunlar taşır: - Doğrulanabilirlik Eksikliği
Keramet anlatıları genellikle ikinci veya üçüncü ağızlardan aktarılır. Tanık ifadeleri çoğunlukla doğrulanamaz, tarihsel bağlamda kontrol edilemez ve bilimsel yöntemlerle test edilemez. Bu durum, anlatıların güvenilirliğini ciddi şekilde zayıflatır. - Kaynak Problemleri
Bazı keramet hikayelerinin, Tevrat ve İncil gibi daha eski dinsel metinlerden alınarak, İslami velilere uyarlandığı görülmektedir. Bu durum, kültürlerarası anlatı transferini ve orijinallik sorununu gündeme getirir. - Otorite Meşrulaştırma Aracı
Tarihsel olarak keramet inancı, dini ve tasavvufi otoritelerin halk üzerindeki etkilerini artırmak için sistematik olarak kullanılmıştır. Bu, inancın hakikat arayışından çok, sosyal ve politik otoriteyi koruma işlevi gördüğünü gösterir.
Gaybî Bilgi İddiaları ve Bilimsel Açıklama
"Gaybdan haber verme" iddiaları, keramet anlatılarının önemli bir bileşenidir. Ancak bu iddialar yakından incelendiğinde, çoğunun aslında: - Genel gözlemlenebilir eğilimler: 2026'da deprem olacağı, orman yangınlarının artacağı, tarımın zarar göreceği gibi öngörüler, bilimsel veriler ve mevcut eğilimler göz önüne alındığında herkesin yapabileceği genel tahminlerdir. Geçmişte de yaşanan olaylar aynı bunlar gibidir.
- Çevresel ve iklimsel değişimler: Ötrofikasyon nedeniyle balık popülasyonlarının azalması, iklim değişikliği nedeniyle hastalık vektörlerinin dağılımının değişmesi, su kıtlığı, sıcaklık dalgaları gibi öngörüler, bilimsel literatürde geniş çaplı olarak tartışılan konulardır.
- Halk sağlığı trendleri: Bulaşıcı hastalıkların yayılımı, ishalli hastalıkların artması, solunum problemleri, çocuklarda beslenme sorunları gibi öngörüler, Dünya Sağlık Örgütü ve diğer uluslararası kuruluşların raporlarında detaylı şekilde ele alınmaktadır.
Bu bilgilere erişimi olan herhangi bir kişi, benzer "öngörülerde" bulunabilir. Dolayısıyla bu tür iddiaların keramet olarak sunulması, bilginin manipülatif kullanımının bir örneğidir.
Keramet ve Mucize Ayrımının İçsel Çelişkisi
Tasavvufi gelenek, nebilerin mucizeleri ile velilerin kerametleri arasında bir ayrım yapar. Ancak bu ayrımın mantıksal tutarlılığı sorgulanabilir. Eğer benzer olağanüstü olaylar farklı kişilerde gerçekleşiyorsa ve her ikisi de "Allah'ın izniyle" gerçekleşiyorsa, bu ayrımın temeli nedir? Daha da ilginç olan, bazı keramet savunucularının, Müslüman olmayan kişilerde benzer olayların gerçekleşebileceğini kabul etmeleri, ancak bunlara "keramet" denmeyeceğini iddia etmeleridir. Bu, kavramın teolojik bir kategori olmaktan çok, sosyal ve politik bir tanımlama olduğunu gösterir.
Gerçek Keramet: İstikamet Üzere Olmak
Eleştirel bir perspektiften bakıldığında, gerçek "keramet"in, olağanüstü güç gösterileri değil, ahlaki ve dini doğruluk üzere yaşamak olduğu savunulabilir. Bu bağlamda keramet:
- Dürüstlükten ayrılmamak
- Şirk ve bid'attan uzak durmak
- İnanç sisteminde tutarlılık
- Kur'an'ın yeterliliğini kabul etmek
şeklinde tanımlanabilir. Bu yaklaşım, kişiyi merkeze alan değil, ilkeleri merkeze alan bir anlayışı temsil eder.
Keramet kavramı, etimolojik kökeninden günümüze kadar önemli bir anlam değişimi geçirmiştir. Orijinal anlamındaki "şeref" ve "değer" kavramlarından, tasavvufi geleneğin "olağanüstü güç" tanımına geçiş, sosyolojik ve psikolojik faktörlerin etkisiyle gerçekleşmiştir. Eleştirel bir inceleme, birçok keramet iddiasının tesadüf, algı yanılması, bilinçli manipülasyon ve zamanla gerçekleşen efsaneleşme süreçleriyle açıklanabileceğini göstermektedir. Bu iddiaların epistemolojik temelleri zayıftır ve çoğu bilimsel yöntemlerle doğrulanamaz. Tarih boyunca keramet inancı, dini ve tasavvufi otoritelerin toplumsal güçlerini pekiştirmek için kullanılmış, halkın bilgisizliğinden ve sorgulamaktan duyduğu korkudan istifade edilmiştir. Bu süreçte, İslam dini özünden uzaklaşmış ve çeşitli tahrifatlar gerçekleştmiştir. Sonuç olarak, nebilerin mucizeleri ile evliya denilen kişilerin keramet iddiaları arasında net bir ayrım yapılmalıdır. Nebilik vasfı, İslami inancın temel bir unsurudur. Ancak diğer kişilerin olağanüstü güç iddialarının hiçbirisi gerçeği yansıtmamakta bunlara şüpheyle yaklaşmak, eleştirel düşünceyi korumak ve dini inancı rasyonel temeller üzerine inşa etmek, çağdaş bir Müslüman için gereken tavırdır.
