Süne (Eurygaster spp.), Türkiye'nin en önemli tahıl zararlılarından biri olarak tarım sektörüne ciddi ekonomik kayıplar vermektedir. Heteroptera takımının Scutelleridae familyasından olan bu böcek, buğday ve diğer tahıl bitkilerinde hem kalite hem de verim kaybına neden olmaktadır. Taksonomik Durum ve Türler
Dünya genelinde Eurygaster cinsine bağlı 15 tür bulunmasına rağmen, Türkiye'de yedi tür tespit edilmiştir. Bunların üçü ekonomik açıdan önemli zarar oluşturmaktadır:
Ekonomik Açıdan Önemli Türler
- Eurygaster integriceps Put.
- Vücut uzunluğu: 10-12 mm
- Renk: Toprak renginden kahverengi-siyaha kadar değişken
- Morfoloji: Yassı, oval görünümlü, üst yüzeyi hafif konkav
- Clypeus: Önde açık
- Dağılım: Güney, Güneydoğu Anadolu, Ege ve Trakya bölgelerinde dominant - Eurygaster maura L.
- Vücut uzunluğu: 9.0-11.0 mm
- E. integriceps'e benzer ancak daha geniş vücut yapısı
- Ayrıcı özellik: Pronotumun arka yan kenarlarının sivri olması
- Dağılım: Orta Anadolu Bölgesinde hakim tür - Eurygaster austriaca Schrank
- Vücut uzunluğu: 11-14 mm (en büyük tür)
- Ayrıcı özellik: Clypeus'un önde kapalı olması
- Morfoloji: Diğer türlerden daha yassı ve büyük
Ekonomik Açıdan Önemsiz Türler
Türkiye'de ayrıca E. dilaticollis Dohrn, E. hottentota F., E. schreiberi Mont. ve E. testudinoria Geoff. türleri de bulunmaktadır ancak ekonomik zarar oluşturmazlar.
Coğrafik Dağılım
Süne, Türkiye'nin yanı sıra Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Güney ve Güneydoğu Rusya, Kafkasya, Kıbrıs, Suriye, Irak, İran ve Afganistan'da yaygın olarak bulunmaktadır. Türkiye'de özellikle aşağıdaki bölgelerde ekonomik zarar oluşturmaktadır:
- Güney Anadolu
- Güneydoğu Anadolu
- Marmara
- Ege
- Trakya
Biyoloji ve Yaşam Döngüsü
Yaşam Dönemleri
Süne, yılda tek döl veren bir böcektir ve yaşam döngüsü iki ana perioda ayrılır: - Pasif Dönem (Ortalama 9 ay)
- Yazın bir kısmı + sonbahar + kış + ilkbaharın bir kısmı
- Yüksek rakımlarda iki alt dönem:
- Yazlama: Temmuz-Kasım arası, yarı uyku hali
- Kışlama: Kasım-Mart/Nisan arası, tam diyapoz - Aktif Dönem (Ortalama 3 ay)
- İlkbahar sonu - yaz başı
- Beslenme, çiftleşme, yumurtlama ve gelişme dönemi
Kışlama Habitatları
Süne'ler kışı 600-2300 metre rakımlar arasında geçirir. En uygun kışlama rakımı 1200-1600 metre arasındadır. Kışlama sırasında şu bitkilerin altında barınırlar:
- Geven (Astragalus spp.)
- Kirpiotu (Acantholimon spp.)
- Zırotu (Noea spinosissima)
- Sığırkuyruğu (Verbascum spp.)
Yumurtlama ve Gelişme
- Çiftleşme: İlkbaharda kışlaktan ovalara inen erginler
- Yumurta sayısı: Dişi başına ortalama 80 adet (optimum koşullarda 150+)
- Yumurtlama süresi: 1-2 ay (yoğun dönem 2-3 hafta)
- Yumurta özellikleri: 1-1.2 mm çapında, küre şeklinde
- Gelişme süresi: Yumurtadan ergin olana kadar 1.5-2.5 ay
Nimf Dönemleri - Yaş Nimfler: Sarımsı yeşil, beslenme yok
- Yaş Nimfler: 2-3 mm, yeşil yaprak ve süt olumu tanelerinde beslenme başlar
- Yaş Nimfler: 3.5-4.5 mm, tamamen başaklarda beslenme
- Yaş Nimfler: 5-6 mm, yoğun beslenme ve zarar
- Yaş Nimfler: 7-9 mm, en uzun dönem (6-10 gün)
Zarar Şekilleri - Kurtboğazı Zararı
- Dönem: Erken ilkbahar
- Hedef: Genç buğday sapları
- Belirti: Sapların sararması ve kuruması - Akbaşak Zararı
- Dönem: Başaklanma öncesi ve sırasında
- Hedef: Başak sapları
- Belirti: Başakların beyazlaşması, kuruma, tane bağlamaması
- Kayıp oranı: %10-30 (populasyon yoğunluğuna bağlı) - Tanelerde Zarar
- Dönem: Süt olumu ve sonrası
- Mekanizma: Enzimler ile glüten tahribi
- Etki: %2 oranında zarar bile teknolojik özellikleri önemli ölçüde bozar
Doğal Düşmanlar
Yumurta Parazitoitleri (En Önemli)
Türkiye'de 17 Trissolcus türü belirlenmiştir:
Dominant Tür: Trissolcus semistriatus Nees
Diğer Önemli Türler:
- T. simoni Mayr
- T. grandis Thomson
- T. vassilievi Mayr
- T. pseudoturesis Rjachovsky
Parazitlenme Oranları:
- Kışlamış parazitoitler: %75-80
- Yeni nesil parazitoitler: %20-25
Ergin Parazitoitleri
- Heliozeta helluo (F.) - en yaygın
- Phasia subcoleopterata (L.)
- Ectophasia oblonga (R.D.)
- Elomyia lateralis (Meig)
Diğer Doğal Düşmanlar
- Predatörler: Pardosa monticola, Xysticus sp., kuşlar
- Hastalık etmenleri: Aspergillus candidus, Beauveria bassiana, Bacterium eurygasteris
- Nematodlar: Hexamermis eurygasteri
Mücadele Tarihi ve Stratejileri
Erken Dönem (1927-1960)
- Geleneksel yöntemler: Muska yazma, ip çekme
- Fiziksel mücadele: Elle, kalburla, atrapla toplama
- Devlet müdahalesi: 1928'den itibaren satın alma sistemi
- Yakma uygulamaları: 1939-1954 arası kışlak bitkilerini yakma
Kimyasal Mücadele Dönemi (1960-2004)
- 1967'ye kadar: Toz ilaçlar (DDT)
- 1967 sonrası: Sıvı formülasyonlu ilaçlar
- 1983: DDT yasağı
- 1985: Sentetik pyretroitler
- 1987: ULV formülasyonlar
- 2000'ler: Yer aletlerine geçiş
Modern Dönem (2005-Günümüz)
- 2005: Devlet Yardım Mücadelesine geçiş
- 2006: Tamamen yer aletleri kullanımı
- Günümüz: Yönetimli Çiftçi Mücadelesi
Entegre Mücadele Yaklaşımları
Ülkesel Süne Projesi (2004)
Dokuz alt proje ile kapsamlı araştırma: - Doğal alanların korunması
- Yumurta parazitoitlerinin biyo-ekolojisi
- Parazitoitlerin üretim ve salımı
- Süne-buğday çeşit ilişkileri
- Yetiştirme tekniği araştırmaları
- Ekonomik zarar eşiği belirlenmesi
- Pestisit yan etkileri
- Uygulama teknikleri
- Sosyoekonomik faktör araştırmaları
Biyolojik Mücadele
Kitle Üretim ve Salım:
- 2004: 700.000 adet parazitoit üretimi
- 2005: 3.050.000 adet (23 ilde salım)
- 2006: 6.000.000 adet
- 2007: 10.000.000 adet
- 2008: 10.800.000 adet
Etkinlik: %9.09-28.57 arası değişken başarı
Parazitoitlerin Habitatının İyileştirilmesi
Kışlama Koşulları:
- Optimum sıcaklık ve nem koşullarının sağlanması
- 1500-3000 m aralıklarla ağaçlık gruplar oluşturma
- Parazitoitlerin ağaç gövdelerinde (75-100 cm yükseklikte) kışlaması
Tercih Edilen Ağaçlar:
- Dut (birincil tercih)
- Badem, elma, erik, kayısı, ayva
Güncel Durum ve Gelecek Perspektifleri
Mevcut Mücadele Sistemi
- Yönetimli Çiftçi Mücadelesi modeli
- Yer aletleri ile kimyasal mücadele
- Biyolojik mücadele destekleri
- Entegre mücadele yaklaşımı
Başarı Faktörleri
- Doğal düşmanların korunması
- Zamanında ve doğru mücadele
- Çevre dostu yaklaşımlar
- Çiftçi eğitimi ve bilinçlendirme
Çözüm Önerileri - Habitat yönetimi: Parazitoitlerin yaşam alanlarının korunması ve geliştirilmesi
- Sürveyans sistemleri: Erken uyarı ve izleme programları
- Çeşit geliştirme: Dayanıklı buğday çeşitlerinin geliştirilmesi
- Entegre yaklaşım: Biyolojik, kültürel ve kimyasal mücadelenin optimal birleşimi
Süne, Türkiye tarımı için ciddi bir tehdit oluşturmaya devam etmektedir. Geçmişte uygulanan geniş spektrumlu kimyasal mücadeleden, günümüzde entegre mücadele yaklaşımına geçiş olumlu bir gelişmedir. Özellikle yumurta parazitoitlerinin kitle üretimi ve salımı, doğal düşmanların habitatının iyileştirilmesi gibi biyolojik mücadele yöntemleri umut verici sonuçlar göstermektedir. Gelecekte sürdürülebilir mücadele için, çevreye duyarlı yaklaşımların geliştirilmesi, çiftçilerin bilinçlendirilmesi ve araştırma-geliştirme çalışmalarının sürdürülmesi kritik önem taşımaktadır. Süne ile mücadelede başarının anahtarı, ekolojik dengeyi koruyarak ekonomik zararı en aza indirgeyecek entegre stratejilerin uygulanmasıdır.
