Modern çağın en dikkat çekici gelişmelerinden biri olan veri bilimi, toplumsal yaşamın hemen her alanında kendisini hissettirmektedir. Makine öğrenmesinden yapay zekaya, sağlık hizmetlerinden eğitim planlamasına kadar geniş bir yelpazede uygulama alanı bulan bu disiplin, beraberinde epistemolojik ve teolojik sorular da getirmektedir. İslami bakış açısından veri biliminin değerlendirilmesi, hem bilimsel metodolojinin anlaşılması hem de İslam'ın bilgi teorisinin kavranması açısından önem arz etmektedir.
Veri bilimi, doğa bilimleri gibi "mutlak yasalar" ortaya koyan bir alan değildir. Bu disiplin, özünde metodolojik bir karaktere sahiptir ve verileri toplama, işleme, analiz etme ve sonuç çıkarma süreçlerini inceler. Veri biliminin doğruluğu, Newton'un yerçekimi yasası gibi fiziksel kanunların mutlaklığından farklı olarak, matematiksel istatistik temelleri ve bilgisayar bilimi algoritmaları üzerinden sağlanır. Bu epistemolojik farklılık, veri biliminin çıktılarının doğasını belirler. Veri bilimi sonuçları, olasılık ve güven aralıkları çerçevesinde değerlendirilir. Bir modelin "%92 doğrulukla tahmin yapıyor" ifadesi, hiçbir zaman %100 kesinlik anlamına gelmez. Bu durum, veri biliminin yanılma payı içeren, olasılıklı sonuçlar ürettiğini gösterir. Veri biliminin ürettiği modeller ve tahminler, doğa kanunları gibi kesin değil; belirsizlik içeren, hata payı bulunan çıkarımlardır. Bu epistemolojik sınırlılık, disiplinin potansiyelini değerlendirirken göz önünde bulundurulması gereken temel bir husustur. İslam düşünce sisteminde gayb, insanın beş duyusuyla algılayamayacağı, doğrudan gözlemleyemeyeceği alan olarak tanımlanır. Kur'an-ı Kerim'de gayb bilgisinin yalnızca Allah'a ait olduğu açık bir şekilde belirtilmektedir. Cin Suresi'nin 25-28. ayetlerinde şöyle buyrulur: > "De: Size söylenen yakın mıdır yoksa Rabbim ona uzun bir zaman mı belirlemiştir bilmem. Gaybı bilendir. Gaybını kimseye göstermez. Resullerden razı olduğu dışında çünkü o onun önünden, iki elinden ve arkasından gözetleyiciler sevk eder. Rablerinin risaletini bildirdiklerini kesin bilmesi için ve yanlarında olanı kuşatmıştır ve her şeyin miktarını saymıştır." Bu ayet, gayb bilgisinin yalnızca Allah'a ait olduğunu ve bu bilginin seçilmiş elçiler dışında kimseyle paylaşılmadığını vurgulamaktadır. Başka bir ifadeyle, geleceği doğru şekilde öngörebilen tek varlık Allah'tır. Neml Suresi'nin 65. ayetinde de bu husus şu şekilde pekiştirilir: > "De: Göklerde ve yerde gaybı Allah'tan başka kimse bilmez. Ve ne zaman dirileceklerini bilmezler." Bu ayetler, gayb alanının Allah'ın mutlak hakimiyeti altında olduğunu ve hiçbir insani çabanın bu alana tam anlamıyla nüfuz edemeyeceğini ortaya koyar. İslam teolojisinde kader kavramı, Allah'ın ezeli ilmi ve iradesinin tezahürü olarak anlaşılır. Bu bağlamda, her olay Allah'ın belirlediği çerçevede gerçekleşir ve hiçbir şey ilahi iradenin dışında kalmaz. Tekvir Suresi'nin 29. ayetinde şöyle buyrulur:
> "Âlemlerin Efendisi Allah'ın dilemesi dışında siz dileyemezsiniz."
Bu ayet, insan iradesinin bile Allah'ın dilemesi doğrultusunda şekillendiğini ortaya koyar. A'raf Suresi'nin 88. ayetinde ise şu ifade yer alır:
> "De: Allah'ın dilediği dışında kendime fayda ve zarara sahip değilim."
Bu ayet, insan iradesinin mutlak olmadığını, her türlü planlamanın ve çabanın nihayetinde ilahi iradenin kontrolünde bulunduğunu vurgular.
Tevbe Suresi'nin 51. ayeti bu konuya başka bir açıdan ışık tutar:
> "De: Allah'ın bizim için yazdığı dışında bize ulaşmaz. Bizim Mevlamız O'dur. Ve inananlar Allah'a güvenip dayansın."
Bu ayet, takdir edilmiş olan olayların mutlaka gerçekleşeceğini belirtirken, aynı zamanda tevekkülün önemine işaret eder. İslami bakış açısından veri bilimi değerlendirildiğinde, bu disiplinin gayb alanına müdahale etme iddiasının teolojik açıdan problemli olduğu görülür. Geleceği kesin olarak öngörme veya kişilerin kaderini belirleme iddiası, Allah'ın gaybı bilme sıfatına ortak koşma anlamına gelir ki bu, İslam inancında şirk olarak değerlendirilir. Ancak bu durum, veri biliminin tamamen reddedilmesi anlamına gelmez. İslami perspektif, veri biliminin faydalarını kabul ederken, epistemolojik sınırlarını da net bir şekilde çizer. Veri bilimi, pratik yaşamda önemli faydalar sağlayan araçlar sunmaktadır. Bu faydalar şu alanlarda görülmektedir:
Eğitim Planlaması
Minimum 6-7 yıllık sıralama verileri kullanılarak yapılan fark tabanlı trend analizleri, YKS, LGS ve DGS gibi sınavlarda isabetli tercih yapılmasına yardımcı olmaktadır. Bu tür uygulamalar, geçmiş verilerin matematiksel analizine dayanır ve olasılıklı öngörüler sunar.
Sağlık Hizmetleri
Büyük veri analizi ile kanser, kalp hastalıkları gibi ciddi sağlık risklerinin erken dönemde tespit edilmesi mümkün hale gelmiştir. Yapay zeka destekli görüntü işleme teknikleri, röntgen ve MR görüntülerinde tümörlerin otomatik tespitini sağlamaktadır. Kişiselleştirilmiş tıp alanında, hastaların genetik, biyolojik ve yaşam tarzı verilerine göre en uygun ilaç ve tedavi kombinasyonlarının belirlenmesi önemli gelişmeler kaydetmiştir.
Sağlık Yönetimi
Hastane yönetimi alanında yoğun bakım yataklarının planlanması, ameliyathane saatlerinin optimize edilmesi ve personel planlaması gibi konularda veri bilimi önemli katkılar sağlamaktadır.
Halk Sağlığı
COVID-19 pandemisi sürecinde görüldüğü gibi, vaka artış trendlerinin öngörülmesi ve halk sağlığı tedbirlerinin planlanmasında veri bilimi önemli rol oynamıştır.
İslami perspektif, veri biliminin faydalı yönlerini kabul ederken, aşırılıklara karşı dengeleyici bir rol oynar. Bu denge şu noktalarda kendini gösterir:
Epistemolojik Alçakgönüllülük
Müslüman bilim insanı, veri biliminin sınırlarını kabul eder ve mutlak kesinlik iddiasında bulunmaz. Her analiz ve modelin yanılma payı içerdiğinin bilincindedir.
Tevekkül Bilinci
İslami bakış açısı, bilimsel çabayı teşvik ederken, sonuçların Allah'ın iradesine bağlı olduğunu hatırlatır. Bu, bilimsel çalışmaları anlamsızlaştırmaz, aksine doğru perspektifle değerlendirmesini sağlar.
Araçsal Değer
Veri bilimi, Allah'ın yarattığı düzenin okunması için bir araç olarak görülür. Gaybın bilgisine erişim aracı değil, mevcut verilerin anlamlı hale getirilmesi için kullanılan bir yöntemdir.
Veri bilimi ve İslami perspektif arasındaki ilişki, karşıtlık değil, denge ve tamamlayıcılık temelinde kurulmalıdır. Veri biliminin epistemolojik sınırları, İslam'ın gayb konusundaki öğretileriyle örtüşmektedir. Her iki yaklaşım da, insan bilgisinin sınırlı olduğunu ve mutlak kesinlik iddiasının problemli olduğunu vurgulamaktadır. İslami bakış açısı, veri biliminin pratik faydalarını inkâr etmez, ancak bu faydaların Allah'ın sunduğu nimetler olduğunu hatırlatır. Müslüman, veri biliminin araçlarından istifade ederken, sonuçları Allah'a havale eden, tevekkül sahibi bir yaklaşım sergiler. Bu denge, hem bilimsel gelişmeyi teşvik eder hem de aşırı teknoloji bağımlılığından korunmayı sağlar. Veri bilimi, Allah'ın kullarına sunduğu bir araçtır, ancak kaderi belirlemez ve gaybın sırlarına tam olarak nüfuz edemez. Gelecekte Allah'ın, veri biliminden de daha etkili yöntemler ve alanlar yaratacağı ihtimalini göz önünde bulundurmak, İslami perspektifin dinamik ve gelecek odaklı karakterini yansıtır. Bu yaklaşım, bilimsel ilerlemeye açık olmayı teşvik ederken, Allah'ın mutlak hakimiyetini kabul etmeyi de sağlar. Sonuç olarak, veri biliminin İslami çerçevede değerlendirilmesi, ne tamamen reddi ne de körü körüne kabulü gerektirir. Gerekli olan, epistemolojik sınırları kabul eden, tevekkül bilincini kaybetmeyen ve pratik faydaları Allah'ın nimetleri olarak gören dengeli bir yaklaşımdır.
