Epeydir kafamda tasarladýðým ama bir türlü oturup da yazamadýðým bir konudur bu. Son birkaç yýlda ülkemizde önüne gelen “ Aydýnlar olarak” “ Ben bir aydýn insan olarak” “Aydýnlar mektup yazdýlar” “ Aydýnlar özür dilediler” ve sair söylemlerle bir Aydýn havasý çalýyor.

Geliniz “Aydýn” tarifi yapmadan önce bir “ Aydýnlanma Çaðýna” kadar gidelim. Neler olmuþ, kimler bu akýma katýlmýþ ve ‘Aydýnlanma Manifestosu’nu kimler kaleme almýþ, kimler nasýl savunmuþlar ve nereye ulaþmýþlar ona bir bakalým.

AYDINLANMA ÇAÐI

Aydýnlanma nedir: Eleþtirel felsefenin babasý kabul edilen Immanuel Kant (22 Nisan 1724 Königsberg – 12 Þubat 1804 Königsberg, bugünkü Kaliningrad) þu tarifi yapar “ Aydýnlanma, insanýn kendi kusuru nedeniyle içinde bulunduðu erginlik öncesi durumdan çýkýþý olarak tanýmlanýr. Ergin olmayýþ, insanýn bir baþkasý tarafýndan yönetilmeksizin kendi aklýný kullanma yeteneðinden yoksun olma durumudur. Bu durum, akýl yetersizliðinden deðil de, insanýn baþkasýnýn yönetmesine gerek kalmadan kendi kendini yönetecek kararlýlýk ve yüreklilik eksikliði sonucu ortaya çýkýyorsa, bütünüyle bizim hatamýzdan kaynaklanýyor demektir. Sapare aude! Kendi aklýný kullanma yürekliliðini göster. Ýþte Aydýnlanmanýn sloganý.” (1784)

XVIII. yy ENTELEKTÜEL HAREKETÝ VE BU HAREKETÝ BAÞLATAN AYDINLAR

XVIII.yy aydýnlarý “ Ýnsanýn belirgin özelliði bilme ve öðrenme yetisidir; insanlar yetisini önyargýlara ve kör inançlara karþý kullanmak zorundadýr.” teziyle ilk kez ilahi esine ve dini otoriteye karþý önceliði akla ve deneyime vermiþ olan Galilei’nin , Descartes’ýn ve Newton’un mirasçýlarý olarak, ve o yüzyýlýn aydýnlarý John Locke (29 Aðustos 1632 – 28 Ekim 1704) ve Pierre Bayle’Ý (1647-1706) izleyerek ermiþlerin yaþamý gibi sözde ilahi gerekçeleri veya doðaüstüne dayalý açýklamalarý çürütmek amacýyla, eleþtirel bir yöntem belirler ve ayný süreçte ilahi hukuka dayanan monarþiyi eleþtirmeye baþlarlar.

Montesquieu (1689 – 1755) Avrupa ve özellikle Ýngiltere’ye yaptýðý bir seyahatten sonra, yeni bir tarih felsefesi formüle eder. “ Her monarþi yönetiminde, gerek ahlaki, gerek maddi birtakým genel nedenler vardýr. Bu nedenler o monarþiyi yükseltir, destekler veya yýkýlýp gitmesine neden olur; meydana gelen olaylar bu nedenlerin etkisiyle gerçekleþir.” ( Considerations sur les Causes de la Grandeur des Romains et de Leur Décadence, 1734)
Montesquieu, 1748 yýlýnda Kanunlarýn Ruhu Üzerine (Del’ Esprit des Lois) adlý eserini yayýmlar ve büyük bir baþarý kazanýr. Bir dönüm noktasý olan bu eserinde, siyasi düzenleri analiz ederken bir ülkenin yasalarýný, onun törelerine, iklimine ve ekonomisine baðlayan kaçýnýlmaz iliþkileri açýkça anlatýr. Monarþik düzenin göreceliðini açýk saçýk ortaya koyar.
Bir yýl sonra Denis Diderot, (5 Ekim, 1713 - 31 Temmuz, 1784) Görenlerin Yararýna Körler Hakkýnda Mektup ( Lettre sur les Avaugles à L’usage de Ceux Qui Voient, 1749) adlý eserini yayýmlarken Geroges Buffon ‘da (1707 – 1788) Genel ve Özel Doða Tarihi ( Histoire Naturelle Générale et Particuliére, 1749) adlý eserinin birinci cildini yayýmlar. 1751’de de gene Diderot ve Jean le Rond d'Alembert’in (1717 – 1783) hazýrladýðý Ansiklepodi’nin birinci cildiyle, Voltaire’in XIV. Louis Asrý (Le Siecle de Louis XIV) eserleri yayýmlanýr.

Böylece 1750 – 1775 yýllarý arasýnda Aydýnlanma Çaðý’nýn temel düþünceleri netleþir ve yayýlmaya baþlar. Ýngiliz kurumlarýnýn ve Ýngilizlerin sahip olduðu özgürlüklere hayran olan Voltaire, (1694 – 1778) XV. Louis’in yönetimine þiddetli eleþtiriler yöneltir. Voltaire, gerek Felsefe Mektuplarý (Lettres Philosophiques) gerekse Ýngiltere mektuplarý (Lettres Anglaisas 1734) ve de kitaplarýnda bilhassa da yazýþmalarýnda entelektüel bakýþ açýlarýný ortaya koyar ve büyük bir etki saðlar. Toplumsal konularda ýlýmlýlýk göstermesine raðmen, adalet konusundaki haksýzlýklara, fanatizme ve hoþgörüsüzlüðe þiddetle karþý çýkar. Ve onun döneminde Fransýz Aydýnlanmasý, Avrupa’nýn kültürlü kesimini adeta fetheder. Voltaire, 1765’te þunlarý yazar : “ Akýllarda bir devrim gerçekleþti, Aydýnlanmanýn her köþeye yayýldýðýna þüphe yok.”


AYDINLANMA ÇAÐINDA ANA UNSURLARIN TARÝFÝ (ÖZETLE)


Aklýn haklarý: Lambert Markizi 1715’te “ Felsefe yapmak, akla onurunu bütünüyle teslim etmek, ona haklarýný kazandýrma, geleneðin ve otoritenin boyunduruðunu sarsmaktýr” diye yazar. Aydýnlanma düþüncesinin ortak temeli, aþkýnlýðýn gerçeklikten önce geldiðini savunan metafiziði dýþlamaktýr.

Doða rasyoneldir: Gerçeklik, fiziki dünyada, pratik evrende aranýr. Dogmalar ve esinlenmiþ gerçeklikler bir kenara atýlarak gözler insanlarýn ve nesnelerin somut dünyasýna çevrilir. Akýl, dinin her þeyi açýklama, her þeye nokta koyma iddiasýna karþý çýkar.

Özgürlük: “ Ýnsanýn doðadan aldýðý ve sahip olabileceði iyi þeylerin en deðerlisi olarak kabul edilen durum, özgür olmaktýr; bu durum ne bir baþka durumla deðiþtirilebilir, ne satýlabilir, ne de yitirilebilir; çünkü bütün insanlar doðal olarak özgür doðar, yani bir efendinin boyunduruðu altýnda deðillerdir; kimsenin bir insaný mülkü olarak görmeðe hakký yoktur. Bu durum gereðince de insanlar, kendilerince iyi kabul ettikleri her þeyi yapma gücünü, doðanýn kendisinden almýþlardýr. Eylemlerini kendi keyiflerine göre yapma, mülklerini istedikleri gibi tasarruf etme hakkýna sahiptirler. Yeter ki tabii olduklarý hükümetin yasalarýna aykýrý bir þey yapmasýnlar.” Louis de JAUCOURT (1704 – 1779)



AYDINLANMA’NIN MANÝFESTOSU – Encyclopédie- Ansiklopedi


Filozof Denis Diderot ve matematikçi d'Alembert’in ortak hazýrladýklarý ve yayýmcý Le Breton’un yayýmladýðý ve onlarca yazarýn yer aldýðý, 71.818 madde, 25 yýllýk bir çalýþmanýn sonucu ortaya çýkan 17 cilt metin, 11 cilt tutan resimli oymabaský planþlar. Kendi yüzyýlýnýn bir yayýncýlýk þaheseridir. Aydýnlanma’nýn en ateþli savunucusu Diderot ‘un yaný sýra Voltaire, Montesquieu, Rousseau, Buffon, Helvétius, d’Holbach, Quesnay, de Jaucourt, Grimm ve Turgot’nun katkýlarýyla Aydýnlanma Çaðýnýn baþlamasýný ve yayýlmasýný saðlayan ve de Aydýnlanma’nýn tüm ana fikirlerini ortaya koyan gerçek bir manifesto.
Ana baþlýklar: Keyfiliðe karþý özgürlük için mücadele, Hoþgörüsüzlüðe karþý çýkma, Doðal eþitlik, Liberalizm ve yararcýlýk, Duyularla öðrenme, Aydýn despotluðunun çeliþkileri, Akýlcýlýk.

Ayrýca radikal demokrat kavramlarý savunan Jean-Jacques Rousseau’nun,(1712 – 1778) Toplum Sözleþmesi ( Du Contrat Social, 1762) isimli eserini de bu kategoriye dâhil edelim.


AYDIN ÝNSANIN TARÝFÝ


Sözlük tarifi: Okumuþ, kültürlü, ileri düþünceli, geniþ bir bilgi birikimine sahip, ülkesinin ve insanlýðýn sorunlarýyla ilgilenen ve çeþitli biçimlerde (özellikle yazarak) kendini ifade eden kiþi. Entelektüel. Münevver.


Bir baþka tarif: 1960'larda Zeki SOFUOÐLU'nun bir konferansýnda söylediði ve Þevket Süreyya tarafýndan 1970'li yýllarda yazdýðý bir yazýda yer alan "aydýn" ýn nitelikleri:
- Aydýn, evvela, bir fikir, amaç (ülkü) ve karakter sahibi olacaktýr. Amaç, ya da ülkü bir inanýþtýr. Bu inanýlýþa ise ihanet edemez.
Aydýn, kandýrmaz. Fakat inandýrýr. Ýnandýrma yolunda ise, ancak bilime ve yüksek müspet bilgilere yer verir. Kafasýnda dokunulmaz "tabu"larýn yeri yoktur.
Aydýn cesurdur. Medeni cesaret sahibidir. Medeni cesaret ise, aydýn için kahramanlýk deðil, doðal vasýftýr.
Aydýn hakikat bildiði, gerçek bildiði þeyi kendisine saklamaz. Onu yaymayý da vazife bilir.
Aydýn toplumun hayrýný ve çýkarlarýný, kendi hayrýnýn ve çýkarlarýnýn üstünde tutar. Topluma verir, ama toplumdan karþýlýðýný beklemez.
Aydýn, baðlandýðý ilkelere uygun bir yaþam sürdüren, dürüst ve feragatli bir insandýr. Onun yaþamý ile prensipleri arasýnda çeliþme yoktur.



Cahit KILIÇ
6 Haziran 2009 / Ýstanbul