*Eugene Ionesco'nun Nazi Almanyasý’ný anlattýðý Gergedan'ýn dünya prömiyeri 2 Kasým 1959’da Almanya'nýn Düsseldorf kentinde yapýlmýþtý.
Gergedan oyunu, yazarýn modern dünyaya ve bu dünyada farklý suretlerle karþýmýza çýkan totaliterliðe getirdiði belki de en sert eleþtirilerden birini barýndýrýr. Buradaki eleþtiri, yazarýn burjuva yaþamýný yansýttýðý diðer oyunlarýndan daha keskin, daha dolaysýz, daha politiktir. Modern dünyadaki totaliterleþme süreci, gündelik hayattaki gizil pratiklerin deþifre edilmesiyle deðil, totaliter toplum düþüncesini canlý biçimde çaðrýþtýran "gergedan" imgesinin sürekli kullanýmýyla saðlanýr. Kahraman Bêrenger, etrafýndaki tüm insanlarýn aþama aþama "gergedanlaþtýðý" bir dünyada ayakta kalmaya çalýþan bir "insan"dýr. Ne var ki söz konusu toplu dönüþümün gerçekleþtiði bu dünyada, onun sergilediði tutum da açýk bir muhalefet ya da baþkaldýrýdan çok, çaresizliktir. Öyle ki, Bêrenger'nin "gergedanlaþmamasý", bir noktada ona acý veren bir olgu olur. Bêrenger büyük bir kahraman olduðu için deðil, bir türlü gergedanlaþamadýðý için "insan" kalmayý seçer, dolayýsýyla da oyunun sonunda boyun eðmeyip insan kalmayý seçmesi, ironik bir etki yaratýr. Söz konusu dönüþümün çaresi kendi kurtuluþunu örgütleyen birey deðildir kýsacasý. Ancak Ionesco bunun karþýsýna farklý bir muhalefet alternatifini koymaz ve oyunu, bir absürd oyun yazarýna yakýþýr biçimde, çözümsüzlükle sonlandýrýr. Ionesco'nun diðer oyunlarý gibi, Gergedanlar da oyun üzerine ayrýntýlý düþünmeyi seçen okur için kýþkýrtýcý olabilecek birçok tartýþma noktasýný içeriyor. Bu anlamda, Ionesco'nun oyunlarýyla farklý hesaplaþmalara girmek, bu oyunlardan yola çýkarak yeni yorumlara ulaþmak mümkün.

Ionesco Gergedanlar’da geçen söz konusu dönüþümden duyduðu kaygý için þunlarý söyler: “... birden bire ortaya çýkan bir düþüncenin bulaþýcý bir hastalýk gibi yayýlmasý. Yeni bir din, bir öðreti, bir fanatizm sürükleyiveriyor insanlarý... Bilmem hiç dikkatinizi çekti mi, insanlar sizin düþüncelerinizi artýk paylaþmýyorsa, sanki canavarlarla karþý karþýyaymýþsýnýz duygusu uyanýyor insanda. Örneðin gergedanlarla. Gergedanlarýn saflýðý, ayný zamanda acýmasýzlýðý var onlarda. Onlar gibi düþünmüyorsanýz göz kýrpmadan öldürebilirler sizleri.”

Ali Sirmen, Milliyet gazetesinde yayýmlanan bir yazýsýnda da Gergedan adlý oyunu þöyle anlatýyor.
“Bir de bakýyorsunuz ki, etrafýnýza, her yanýnýzý gergedanlar sarmýþ, çevrenizdeki insanlar önce yavaþtan sonra giderek artan bir hýzla gergedana dönüþmekte... Bu geliþmeyi dehþetle izleyenler, ona karþý çýkanlar da, zamanla deðiþime ayak uydurmaya, gergedanlarýn erdemlerinden söz etmeye baþlamakta.
- Geçen gün yanlarýndan geçiyordum, dokunmayýnca hiç de zararlý deðiller, der biri.
Gergedanlaþma süreci baþlamýþ, hýzla çevreyi sarmaktadýr. Ýnsanlar, insanlýktan gergedanlýða, toplum, topluluktan sürülüðe dönüþmektedir.
Eugene Ionesco çaðýmýzýn baþyapýtlarýndan, Gergedan adlý oyununda, günümüzün savaþlar kadar, belki de ondan da daha tehlikeli olan illetini dile getirir, hem de küreselleþmenin daha esamisinin okunmadýðý bir dönemde.
Oyunun baþ kahramaný Beranger'nin en belirgin özelliði insan olmasýdýr. Yalýn bir insan. Hatta o, daha ateþli görünen, daha militan tavýrlar sergileyen Botard'a oranla ýlýmlýdýr bile.
Ama Botard'a günün birinde uysallýkla boyun eðecektir deðiþime.
- Deðiþime ayak uydurmak, çoðunluða uymak gerek, diyerek gergedanlaþmaya gider.
Oyunun sonunda Beranger tek baþýna umarsýz kalmýþtýr. Herkesin gergedanlaþtýðý bir dünyada, sürüye karþý tek baþýna bir insan.
Bu durumda aklýn yolu ne olmalý?
Günümüz deðer yargýlarýna göre, çoðunluða ayak uydurmak, o yargýlara boyun eðemek deðil mi?
Beranger bir ara, umutsuzca bekler gergedanlaþmayý bir kurtuluþ gibi. Ama sonra silkinir birden, ve perde onun son haykýrýþý üzerine iner:
- Ýnsaným ben, insan kalacaðým tek baþýma olsam bile direneceðim!...”

Yaþamöyküsü:
26 Kasým 1912 tarihinde Romanya'da doðdu. Öðrenim yýllarý Fransa’da geçti, 1936’da Bükreþ lisesinde Fransýzca öðretmenliði yaptý. Sonra Paris’e döndü. Sorbonne’da doktora çalýþmalarýna baþladý. 1938’de öðrenimden vazgeçti, kesin olarak Paris’e yerleþti. Uzun süre bir deneme çaðýndan sonra tanýnmýþ bir oyun yazarý oldu.
Eugene Ionesco; usdýþý tiyatro, karþýt-tiyatro deyimlerinin tanýmladýðý bir oyun türünün yaratýcýsý olarak dünya ölçüsünde ün kazandý. Alýþýlmýþ kurallara karþý çýkan tiyatro anlayýþý içerisindedir. Çaðýmýzý alaycý, eleþtiren bir gözle inceleyerek yansýtýr. Yazar, 1994 yýlýnda öldü.

Hayatýnýn büyük bir bölümünü Fransa'da geçiren Ionesco, oyunlarýný da anadili saydýðý Fransýzca ile yazdý. Bu önemli tiyatro yazarýnýn hayat öyküsünün en ilginç yaný, bir yazar için geç denebilecek bir yaþa kadar (36) tiyatro yazýný alanýnda hiçbir çalýþma yapmamýþ, dahasý bu yaþýna kadar oldukça suni ve yapmacýk bulduðu tiyatrodan nefret etmiþ olmasý. 1948'de, bir anlamda tiyatro sanatýnýn kendisini de alaya aldýðý "Kel Þarkýcý" oyununun avangard bir topluluk tarafýndan sahnelenmesi, Ionesco'nun hayatýnda bir dönüm noktasý oluþturur. Bu oyunda yazar, hem burjuvazinin gündelik yaþamýna dönük mizahi ve eleþtirel bir tavýr geliþtirir, hem de bu gündelik yaþam içinde içeriði boþalmýþ ve anlamsýzlaþmýþ dile vurgu yapar. Bu anlayýþ, yazarýn bundan sonraki oyunlarýna da damgasýný vurur. Gerçekten de gerek Ders (1950), Jacques ya da Boyuneðme (1950) gibi tek perdelik oyunlarýnda, gerekse Amêdêe (1953) gibi uzun oyunlarýnda yazar özgürlükçü söylemin hakim olduðu burjuva dünyasýnýn barýndýrdýðý gizil totaliterliði deþifre etmeye çalýþýr. Bu deþifrasyon, beraberinde, iletiþimi saðlamaktan uzaklaþmýþ dilin ve bu iletiþimsizlik sonucunda yalýtýlmýþ varlýklar olarak hayatlarýný sürdürmeye çalýþan insanlarýn eleþtirisini de beraberinde getirir. Ancak Ionesco'yu diðer absürd yazarlardan ayýran baþlýca özelliði bu konularý ele alýrken kullandýðý, kahramanlarýn trajik durumlarýnýn altýný çizen ironik-mizahi üsluptur. Onun oyunlarýnda seyircinin gülmesine neden olan þey durumun komikliði, kahramanlarýn zaaflarý ya da olay örgüsündeki fars ögeleri deðil, izleyicilerin bizzat parçasý olduklarý dünyaya ait kliþelerle, çýkmazlarla, zaaflarla karþý karþýya kalmalarý olur.

Kaynaklar:
Aþýrý Uyum Hastalýðý, Dr. Levent Mete, Cumhuriyet Bilim Teknik Dergisi, 19 Nisan 1997
Iþkýrtan Oyunlar, Kerem Eksen, Yeni Gündem, 27 Temmuz 2000
Dünyada Bugün, Ali Sirmen, Milliyet Gazetesi

Derleyen: Mehmet Sercan Tezcanoðlu
www.weblebi.com/gününolayý sayfasý