Felâtun Bey ile Rakým Efendi’de, Rakým Efendi’yi, onun deðerlerini, yaþama biçimini savunduðu için baðnaz bir Doðu yanlýsý sayýlmýþ Ahmed Midhat Efendi. Hatta Tanpýnar, Ahmed Midhat’a bildiðin mesafeli duruyor. Eserden yola çýkarak, edebiyatýmýzýn ilköðretmeninin hayata dar bir perspektiften baktýðýný ileri sürüyor.

Refik Halid’in 1939’da yazdýðý bir yazý var, o yazýda Sürgün romancýsý bu soy görüþlerin, deðerlendiriþlerin çok uzaðýnda, belki de tam karþýsýnda bir deðerlendirmeyi yeðlemiþ. Yenilerde, Edebiyatý Öldüren Rejim’de (Ýnkýlap Kitabevi) okudum.

Midhat Efendi diyor Refik Halid, “Garp bilgisini ve tarzýný, zihni tamtakýr millete, öyle bin emek sarfýyla yutturdu; dimaðýný lezzetli gýdaya, kitap ve gazete yazýsýna, yeni malumata, tekniðe, asrîliðe alýþtýrdý.”

Sýrlarla dolu bir çaba bu. Nezihe Araz beyazcama ne yazýk ki aktarýlmamýþ bir senaryosunda sýrlardan biri olarak Kýrk Ambar yayýnlarýný iþlemiþti. Refik Halid de Kýrk Ambar serüveni üzerinde ýsrarla durmuþ.

On dokuzuncu yüzyýlýn ikinci yarýsý; Ahmed Midhat Efendi her türlü imkânsýzlýk ortasýnda, Kýrk Ambar’la boðuþuyor. Mucizeyi andýrýr bir emek bu. Kýrk Ambar’da hikâye, tefrika roman okurla buluþuyor. Okur dediðim, Kýrk Ambar’ýn usul usul, kendi baþýna var ettiði dünyaya açýlan tarih ve coðrafya yayýný, yeryüzünün geniþ bir tanýtýmý… Midhat Efendi on dokuzuncu yüzyýl Osmanlý insanýný yepyeni bir görüngeye alýp götürüyor!

Refik Halid, onun çabasýný, Þinasi’ninkiyle karþýlaþtýrýyor. Þinasi ve arkadaþlarý edebiyatta, gazetecilikte “ilk alafranga elbiselerin terzisi, makastarý, ustasý” imiþler. Ama Ahmed Midhat Efendi bu giysilerin pahalýya çýktýðýný ayýrt ediyor. Sonra þu müthiþ saptama:

“Ahmed Midhat hazýr elbiseci dükkâný açtý. Ve ucuz ucuz satarak, yayarak, balya balya her tarafa yollayarak halkýn fikr-i terbiyesini giydirip kuþattý, ona Avrupaî þekli ve düþüncesi verdi.”

1990’larda Türk Romanýndan Altýn Sayfalar’ý yazarken, Ahmed Midhat Efendi’nin asýl büyük hizmetini, önyargýlarým sebebiyle, göremeyenlerdendim. Felâtun Bey’in epey hýrpalanmýþ olmasýna, için için kýzanlardandým. 2000’lerde, bu seçkinin yeni basýmýnda, bir dostum, “Keþke Ahmed Midhat’ý bu kadar kýsa geçmeseydin Yuþa” demiþti. Haklýydý. Bu uyarýnýn etkisi altýnda, Ahmed Midhat’ýn eseriyle nice zaman didiþip durdum.

Romaný kesip araya giriþler, meddah hikâyesini andýrýr konuþmalar, konu dýþýna çýkýp ahlâk dersi veriþler, yersiz entrikalarla okur merakýný kabartýþlar, bütün bunlar yine tuhafýma gidiyordu ama; coþkun ilköðretmenin okur kazanmak kaygýsýný artýk alýmlýyordum…

Derken Müþâhedat’ý hatýrladým. 2000’li yýllarda, usta Behçet Necatigil’in sadeleþtirmesinden okumuþtum bu romaný. Sadeleþtirme yýllar yýlý yayýnlanmadý. Müþâhedat imparatorluðun daðýlýþ döneminde birleþtirici olmak ereðiyle yazýlmýþ bir roman. Hiç sýkýlmadan okuduðumu da hatýrlýyorum. Teknik kusurlarý var mýydý, yok muydu, unutmuþum.

Gerçi, bu ‘teknik kusurlar’ için de Refik Halid’in çok önemli bir deðerlendiriþi söz konusu. Hüseyin Rahmi’den yola çýkarak dile getiriyor:

“Þu var ki teknik kusuru, daha doðrusu iptidaîliði bu romanlara (Hüseyin Rahmi’nin romanlarý, SÝ) büsbütün yerli bir mahiyet vermekte, âdeta yakýþmaktadýr. Mütekâmil bir teknik ve âlî bir üslûp yerine hoþ bir daðýnýklýk ve bir lâûbalilik o tiplere, dekorlara o kadar uygun düþüyor ki baþka türlüsünü yadýrgayacaðýmýza, züppelik sayacaðýmýza hükmedeceðimiz geliyor.”

Ancak usta bir romancýya, bir anlatýþ ustasýna yaraþýr bir deðerlendiriþ. Romancý sezgisinin zaferi. Keþke araþtýrmacýlar, eleþtirmenler de geçmiþte okusaydýlar.

Bana öyle geliyor ki, dünkü edebiyat insanlarýmýzýn emeklerine, hem de tek tek, yeniden eðilmek zorundayýz.

Kalýn saðlýcakla..