Antik diller öðretmeni Gregorius’un, sýradan, monoton hayatýndan ani bir kararla vazgeçip, Lizbon’a gitmesiyle baþlar roman. Gregorius’un hayatý monoton olsa da, kendisi sýra dýþý bir kiþidir. Antik diller konusunda canlý ve þaþmaz bir bilgi kaynaðýdýr. Bir gün anadili Portekizce olan bir kadýnla karþýlaþýr, onun “Portekizce” deyiþinin týnýsýnýn büyüsüne kapýlýr, çalýþtýðý okulu kimseye haber vermeden terk eder. Bir kitapçýya uðrar. Önce kadýnýn Portekizce týnýsý ve gizemli bir telefon numarasý vermesi kaçýþýnýn bir bahanesi iken, satýcýnýn bir bölümünü ona tercüme etmesi üzerine kitapçýdan aldýðý kitabýn yazarýný arama bahanesine tutunur. Lizbon’a gider. Bu kitabýn yazarý Amadeu Prado’dur. Gregorius onun izini sürmeye baþlar.
Genel olarak felsefe aðýrlýklý bu romana bir de Prado’nun yazdýðý aðýr metinler serpiþtirilince okuma zorlaþýyor. Romanýn temposu yavaþlýyor. “Birbirimizin karþýsýnda duyduðumuz yabancýlýðýn saðladýðý korumaya minnettar mý olmalýyýz? Ve onun mümkün kýldýðý özgürlüðe? Ýþaret edilen bedenin temsil ettiði çifte engel tarafýndan korunmadan karþý karþý karþýya dursaydýk ne olurdu? Aramýzda bizi ayýran ve çarpýtan bir þey bulunmadan adeta birbirimizin içine dalsaydýk?”
Anlatýlan ilginç olaylar ve kiþiler de çok fazla deðil. Ayrýca yine kurgusal Prado’nun kitabýndan alýnan þu bölümdeki betimleme de söz kuyumcusu olma çabasýndaki Prado’ya yakýþmýyor. “Güneþ yanýðý bacaklarýyla, pýrýl pýrýl saçlarýyla evlerindeymiþ gibi rahatça binaya girip çýkan öðrencileri görünce neden imreniyorum onlara?” Allah aþkýna bir öðrencinin en ilgi çekici yaný güneþ yanýðý bacaklarý mýdýr?
Romanýn ana karakteri Gregorius çok doðal bir kiþiliðe sahip deðil, onun gibi bir karakteri her yerde bulamazsýnýz, ancak hiç olmayacak diye bir kural da yok.
Romaný sýkýlarak okurken ve yukarýdaki olumsuz notlarý defterime yazmýþken 119.sayfa þöyle bitiyordu. “Bütün bunlar gerçekten bir tek gün içinde mi olmuþtu? Amadeu de Prado’nun resminin bulunduðu sayfayý açtý. Bugün onun hakkýnda öðrendiði yeni þeyler yüzünün hatlarýný deðiþtiriyordu. Yaþamaya baþlýyordu o imansýz rahip.”
Bunlar kitabýn çekilir hale geleceðini, anlatýlanlarýn hantallýktan kurtulup çeþitli ilginç olaylara, yaþantýlara yöneleceðinin iþaretini veriyordu. Nitekim Gregorius önce asýl mesleði doktorluk olan Prado’nun kardeþi Melodie ile sonra öðretmeni rahip ile ve tekrar en sonunda diðer kardeþi Adriana ile görüþtü. Gregorius’un Prado’nun kardeþleriyle görüþtüðü bölümler çok iyi yazýlmýþ, özellikle Portekiz’deki Salazar döneminin gizli polis örgütünün en çok korkulan görevlisi Rui Luis Mendes’in hayatýný kurtardýðýný anlatan bölüm okuyucuyu düþüncelere sevkediyor. Burada anlatýlan sade bir olay deðil, olayýn irdelenmesi ve düþünülmesi de gerekiyor. Dostoyevski Suç ve Ceza’sýnda kahramaný Raskolnikov’a yazdýrdýðý makalede aþaðý yukarý binlerce kiþiyi öldürenin kahraman, bir kiþiyi öldürenin katil sayýlmasýndaki çifte standartý öne sürerken, Mercier kahramaný Prado’nun halkýn korkulu rüyasý olan polisin hayatýný kurtarmasý da insan da ikilem yaratýyor. Önüne gelene eziyet eden, öldürmekten çekinmeyen bu diktatör yardakçýsýnýn hastalýðýný tedavi etmek mi daha doðru, yoksa onu ölüme terk etmek mi? Doktorlarla ilgili bir televizyon dizisinde genç doktor bir Afrika ülkesinin diktatörünü tedavi ederken, kasten onu öldürmeye karar verir ve uygular. Test sonuçlarýnda yapýlan manipülasyonla ceza almadan kurtulur. Acaba hangi doktorun davranýþý daha doðrudur?
Ayrýca aþaðýdaki alýntýlarda üzerinde ayrýntýlý olarak düþünülecek þu ya da bu sonuca varýlacak veya varýlamayacak özellikler taþýyor.
“Dýþarýdaki motosikletlerin uðultusu sessizliðe çarpýp yansýyordu. Ýnsanlar sessizliðe katlanamýyorlar, diye yazýyordu Prado’nun kýsa notlarýndan birinde katlansalardý, kendilerine katlanmýþ olurlardý.”
“Sevgiye inanmazdý. Hatta kaçýnýrdý o kelimeden. Kitsch bulurdu. Þu üç þey dýþýnda bir þey yok derdi: Arzu, hoþnutluk ve güvenlik duygusu.”
“Bir tutam sonsuzluk, derdi, sadece bir tutam, ama olsun.”
“Olgunlardan hoþlanmam. Olgunluk denen þeyi fýrsatçýlýk ya da katýksýz bezginlik sayarým.”
“Ruh gerçeklerin bulunduðu bir yer midir, yoksa bu sözüm ona gerçekler baþkalarý ve kendimiz hakkýnda anlattýðýmýz hikayelerin aldatýcý gölgelerinden mi ibarettir, diye Prado kendine sormuþtu.”
Sýkýcý bir roman izlenimi vererek baþlayan yapýt, hareketli bir felsefi roman olarak yoluna devam eder. Bazý romanlar vardýr, olaylarýn içine girmek zaman alýr, olayýn örgüsünün alt yapýsýnýn kurulmasý aþamasý uzun sürer. Bu süreç okuyucuyu sýkar, yorar, hatta piþmanlýða sevk eder. Birçok okuyucu maalesef bu tür yapýtlarýn devamýný okumaz, býrakýr. Vazgeçmeyenlerin ödülü sonraki sayfalardadýr. Lizbon’a Gece Treni de böyle bir roman.
Karakterlere bakýnca;Joao Eça tam oturmuþtur. Portekiz Salazar döneminde ki iþkencelere uðramýþ direniþçi olaylarýn tanýðý olarak o dönem hakkýnda bilgi edinmemizi de saðlar. Prado ve onun izini süren Gregorius da romanýn kendi yapýsý içinde baþarýyla canlandýrýlmýþlardýr. Ýki karakter hakkýnda ben yazarý yeterince baþarýlý bulmadým. Birincisi Prado’nun can dostu Jorge: Sanki bilerek okuyucunun bu karakter hakkýnda kötü bir yargýya varýlmasý istenir, olaylar onun bakýþ açýsýndan deðerlendirilmez. Oysa o da direniþin önemli öðelerinden biridir. Diðer önemli kiþi ise Prado’nun uðruna birçok þeyi göze aldýðý Estefania dýr. Gregorius Prado’nun hayatýna giren herkesle görüþüp, onun hakkýnda toplayabildiði her bilgiye inanýlmaz bir hýrsla saldýrýrken; Prado’nun hayatýnýn son döneminin en önemli kiþisi Estafania ile görüþmek için hiç çaba harcamaz, daha doðrusu bu tesadüflere kalýr. Yapýlan görüþme de oldukça üstünkörüdür. Estafania hakkýnda tüm roman kahramanlarý bir þey söylemiþtir, ama Gregorius’un onunla buluþmasý sönük geçmiþtir. Bu durum romanýn kendi içindeki bütünlüðü zedeler.
Sonuç olarak kusurlarýna raðmen zevkle okunan dolu dolu bir yapýttýr Lizbon’a Gece Treni. Ayrýca herhangi bir biyografi yazmak isteyenler için kurgusal olarak da ipuçlarý veren Mercier’in bu yapýtýndan aþaðýdaki alýntýyla yazýmýzý sonlandýralým.
“Bir þeyi baþarýp baþaramamamýzýn, ne kadar çabalasak da sonuçta þansa baðlý olduðunu anladýðýmýzda; yaptýðýmýz ve yaþadýðýmýz her þeyde, kendi önümüzdeki ve kendimiz için sürüklenen kumlar olduðumuzu anladýðýmýzda; o zaman gurur gibi, yürek karasý ve utanç gibi bütün o bildiðimiz ve övülen duygulara ne olacak?”

09.03.2014
Pascal Mercier-Lizbon’a Gece Treni çeviren Ýlknur Özdemir Kýrmýzý Kedi Yayýnlarý 14.Basým