Bir sabah uyanýp süt ve gazetenizi almak için kapýyý açtýðýnýzda karþýnýza kocaman ve kapkara bir hamam böceði çýkmýþsa ve onunla karþýlaþmayalý yýllar olmuþ, þeklini þemailini unutmuþsanýz etkilenmemeniz mümkün deðil. Birkaç gün etkisi sürüyor –halen bu birkaç gün içerisinde bulunuyorum.- Etrafýnýzda hareket halindeki her þey bir garip ürpertiyle onlarý çaðrýþtýrýyor.

“Karafatma’ya Karþý Gelin böcekleri”ydi son yazýmýn baþlýðý ve þöyle bitirmiþtim konuyu “Böcekler öldüklerinde ne yazýk ki yaþadýklarýndan hiç bir iz kalmaz geriye. Hiçbir iz. Ne cenaze törenleri olur ne de arkalarýndan aðlayan, varlýðý yokluðuyla eþ deðer. Hiç mi deðerleri yoktur?” Aslýnda bu yazýda anlatmak istediðim farklý bir þeydi ama akýl akýl gel karafatmada takýl, yapýlacak fazla þey yok.

Sýký bulmaca avcýlarý bilir mutlaka hamam böceðinin bir diðer adý ‘kakerlak’ý ? Eminim herkesin bu haþerelerle ilgili anlatacaðý birçok sevimli anýsý vardýr! Benim tüm anýlarým hafýzamda dün gibi canlýdýr. Ýlk hatýrladýðým þey… Alt komþumuz Belgin Teyzenin çýplak ayaðýyla bir tanesinin üzerine son derece doðal bir þeymiþ gibi bastýðý andýr. Ýkincisi anneciðimin tüm titizliðine karþýn Belgin Teyzelerin kalorifer ve su borularý yollarýný takip ederek mutfaðýmýzý uzun bir süre istila ettikleri vakitlere denk gelir. Özellikle sinema çýkýþý veya ailece yapýlan komþu gezmesi dönüþlerinde gündüz nerede yaþadýklarý bilinmez böceklerin ýþýðýn aniden yanmasýyla saf saf tümenler halinde dört yana kaçýþmalarý ve aðbilerimin terlikler ellerinde savaþ çýðlýklarý atarak kim, kaç tane haklayacak diye girdikleri yarýþlara oldum olalý hep mesafeli durmuþumdur. Üçüncüsü, mutfak rafýna bir tabak için uzandýðým andýr. Tabakla birlikte önce elime sonra tezgaha sýrt üstü düþüp ince tüylü ayaklarýyla debelenen yaratýkla birlikte benimde salondaki annemin yanýna koþup elektroþoka uðramýþ gibi baþtan ayaða titreme krizine girdiðim saatleri unutmama imkan yok. Sonra hayret uzun bir ara, tam soylarý tükendi derken Paris’te bir Çin lokantasýnda sipariþ edilen kurbaða bacaðýný beklerken masanýn altýndan karþý masaya doðru seri adýmlarla antenlerini saða sola hareket ederek transit geçen bir hamam böceðini fark ettiðimde iþtahým anýnda kapanývermiþti ve ne tuhaf yine Paris’te üç yýldýzlý bir otelde banyonun lavabosuna saatlerce su akýtarak canavarý Seine Nehri’ne gönderdiðimi düþünsem de kafayý yastýða koyduðumda acaba bir daha çýkar mý diye duyduðum endiþe de dün gibi aklýmdadýr. Ve son karþýlaþmamýz Haziran 2005, kapýmýn önünde yolunu kaybetmiþ Gregory Samsa’m.

Her an insanýn karþýsýna çýkma ihtimali yüksek olan bu korkuyla mücadele edebilmek için onlarý iyi tanýmak gerekir. Kim bilir bakarsýnýz tanýdýkça sevilebilir. O her an kanatlanýp üzerimize uçacakmýþ gibi duran kapkara pelerinleriyle belki de gerçekten Bay Samsa’sýdýr Kafka’nýn.

Sanal bilgi aleminde biraz gezinince bu canavarlarýn aslýnda iðrenilecek deðil aksine insanoðlunun onlardan çok þey öðreneceði yaratýklar olduðunu gördüm ve yalnýzca onlarýn deðil sivri sineklerin ve kendileri küçük fakat fýtratlarý büyük diðer böceklerinde. Bazýlarý insanlara zarar veriyor gibi görünüyordu ama bu zararlar uzun vadede yerkürenin ekolojik yapýsýnýn dengesi için elzemdi. Ve asýl olan da evrenin düzeniydi.



Ýþte karafatmalarla ilgili muhteþem tespitler:*
Genellikle geceleri aktif olan bu böcekler ýþýða karþý hassastýrlar. Antenleri çok küçük miktarlardaki nem ve yiyeceði tespit edebilir. Karýnlarýnýn arka tarafýndan uzanan duyargalarý çok hafif hava akýmlarýna bile duyarlýdýr; öyle ki, potansiyel bir tehlikeden saniyenin binde 54'ü gibi bir zamanda kaçmaya baþlayabilirler.

Sayýlarý itibariyle ekosistemin önemli bir parçasý olan bu böcekler, baðýrsaklarýndaki bazý bakteriler sayesinde hemcinsleri de dahil olmak üzere bir çok þeyi yiyebilirler. Bu sebeple de ormanlardaki çör-çöp ve diðer hayvanlarýn artýklarýnýn yeniden tabiata dönmelerini hýzlandýrýrlar.
Isýrmadýklarý ve sokmadýklarý için bakýmlarý kolay, kullanýmlarý güvenli ideal laboratuar hayvanýdýrlar.

Hýzlý üremeleri, ortalýðý kirletmeleri, kötü kokularý ve en azýndan potansiyel hastalýk taþýyýcýlarý olduklarý için bir çok böcek kýrýcý ilaca maruz tutulduklarý halde bunlarýn bir kýsmýna adapte olmayý baþarmýþlardýr.

Kanlarý beyazdýr.

Bazý türleri kanatlýdýr, fakat uçmaktan ziyade yürümeyi tercih ederler.

Dünyanýn en büyük hamamböceði Güney Amerika'da yaþar ve yaklaþýk 15 cm uzunluðunda olup iki kanat arasý uzunluðu da 30 cm civarýndadýr.

Ýskeletleri vücutlarýnýn dýþýndadýr. Yýlda birkaç defa iskelet, yani kabuk deðiþtirirler. Kabuðunu yeni deðiþtirmiþ bir hamamböceðinin rengi beyaz, göz kýsmý siyahtýr. Kabuk 8 saat sonra normal rengini kazanýr.

Bazý türlerde diþiler sadece bir defa çiftleþir ve bu onlara ömürleri boyunca yeter.

Kafasý kopmuþ bir hamamböceði 1 hafta daha yaþayabilir. Sonuçta aðzý olmadýðýndan su içemediði için susuzluktan ölür.

Yüzebilirler, ama aðýz veya burunlarý ile deðil de yanlarýndan nefes aldýklarý için su yüzeyine doðru yüzerken çok zorlanýrlar.

Saatte 4.800 m kadar koþabilirler, maraton rekoru olmasa da boylarýna göre çok çok iyi.

HAMAM BÖCEKLERÝ HAKKINDA BAZI SAYILAR :
6 ayaklarý vardýr.
Bir çoðunda 18 eklem bulunur.
40 dakika boyunca nefeslerini tutabilirler.
Hayatlarýnýn % 75 ini dinlenerek geçirirler, bu günde 18 saat demek olur ki, bayaðý tembel olduklarý anlamýna geliyor.
Dünya üzerindeki türlerinin sayýsý 5000 civarýndadýr.
Yaklaþýk 320 milyon yýl önce, karbonifer çaðda ortaya çýkmýþlardýr ve bu güne kadar görünüþleri çok az deðiþmiþtir.
Aðýzlarý saða-sola doðru hareket eder.
Yiyeceksiz 1 ay, ancak susuz 1 hafta yaþayabilirler.
Kalbi basitçe valflý bir tüten ibarettir. Tüp kaný ileri ve geri pompalayabilir. Kalp böceðe hiçbir zarar vermeden durabilir de.
Yavru hamamböcekleri milimetrenin yarýsý kadar bir deliðe sýðabilir. Yetiþkin erkekler 1.5 mm, hamile diþiler de 4,5 mm büyüklüðündeki aralýklara sýðabilirler.
Dünya üzerinde her yerde bulunurlar. Türlerinin çoðu tropiklerde yaþar, ancak Kuzey ve Güney Kutuplarýnda da yaþayabilirler. -32 dereceye kadar dayanabilirler.
Ayaklarýndaki pençeleri sayesinde duvarlara týrmanýrlar.
Koku alma duyularý o kadar geliþmiþtir ki ev halkýný misafirlerden ayýrt edebilirler.
Diþiler feromon denilen bir tür koku salgýlayarak erkekleri davet ederler.
HAMAM BÖCEKLERÝNÝN ZOR KOÞULLARA DAYANABÝLÝRLÝÐÝNÝN ÖLÇÜLMESÝ AMACIYLA YAPILAN ÇALIÞMALAR
Jason L. Maron, Department of Physics, California Institute of Technology. Bu deneyler minimum bilimsel kesinlikle yapýldý. Ayný hamamböceðini bir daha kullanma imkaný olmadýðýndan hiç bir kontrol yoktu. Bu da bir referans hamamböceði tanýmlamanýn gerekliliðini kanýtlýyor. Aslýnda deneyler özellikle hamamböcekleri üzerinde kurulmamýþtý, ancak bir deney yapýlýrken her yerde olduðu kadar laboratuarlarda da bulunan bir hamamböceði, istemeden de olsa, deneyin bir parçasý oldu.

Sývý Azotta Dondurma:
Öldü.
Yaþamýný sürdürebileceði en düþük sýcaklýk belirlenemedi.

Havasýz Býrakma:
Hava boþaltýlýrken þiddetle titredi, sonra hareketsiz kaldý. Vakum 10 dakika boyunca uygulandý. Tekrar havaya çýkarýldýðýnda yavaþ yavaþ canlandý ve 2 dakika sonra normale döndü.
Maksimum vakum zamaný belirlenemedi.

Radyasyon:
40 kW gücünde ve dönen bir anot kaynaðýndan üretilen X-ýþýnlarýna uzun süre maruz kalmýþ hamamböceklerinin yaþamaya devam ettikleri biliniyor.
Kýyaslama için söylemek gerekirse insan vücudunun buna 1 saniye bile maruz kalmasý ölüm nedenidir.
Brookhaven Ulusal Laboratuarýndaki synchrotronun ürettiði 10 keV X-ýþýnýna maruz kalan bir hamamböceði öldü. Buradaki synchrotron demetinin yoðunluðu dönen bir anot kaynaðýndan üretilen demetin yoðunluðundan yaklaþýk 1000 kat büyüktü.
Radyasyona maruz kalmanýn kesin limiti belirlenemedi.

12 Molar HCl e Batýrýlma:
30 saniyede öldü.

12 Molar NaOH e Batýrýlma:
30 saniyede öldü.

Suya Batýrýlma:
Suya batýrýldýktan 10 dakika sonra dýþarý çýkarýlan böcek yaþamaya devam etti.
Maksimum suda kalma süresi belirlenemedi.

20 Atmosfer Hava Basýncý Uygulama:
Görünür hiçbir etki olmadý.
Maksimum basýnç belirlenemedi.

100 Derece Sýcaklýktaki Fýrýna Koyma:
Ölmesi çok uzun sürdü. Termal etkiye maruz kalma sýnýrý belirlenemedi.

Ayakkabý ve Taban Arasýnda Ezilme:
Dýþ iskeleti ezmek için yaklaþýk 29.4 N kuvvet gerekti. Bu, ezme noktasý olarak biliniyor.

Santrifüj:
Hamamböceðinin maksimum santrifüj kapasitesi belirlenemedi. Ayakkabý ile ezme deneyindeki sonuçtan bir tahmin yapýlabilir.

Sapanla Duvara Atma:
Bu deney hamamböceðinin ani yavaþlama travma sýnýrýný ölçecekti ve sonucun ezme noktasýndan epey büyük çýkmasý bekleniyordu. Bu deney yapýlmadý.

Mikrodalga:
1 dakika boyunca hiçbir etki gözlenmedi.
Hamamböceðinin maksimum mikrodalga kapasitesi belirlenemedi.

Böcek kýran Spreyi:
Öldü.

Patlama:
Patlama sýrasýnda bir M60 tan 1 cm uzakta bulunan bir hamamböceði yaþamaya devam etti.

Uzatýlma Dayanýklýlýðý:
Belirlenemedi.

Cýva:
30 derecedeki cýva buharý basýncýna uzun süre maruz býrakýlan hamamböceðinin yaþayýp yaþayamayacaðý belirlenemedi.

Elektroþok:
Bu deneyler yapýlmadý.
***
Hamam böcekleri ile ilgili birkaç ilginç haber:

ABD, hamam böceklerini terörizmle savaþta kullanmayý planlýyormuþ.Pentagon'un desteklediði bilim adamlarýnýn, biyolojik ve kimyasal silah saldýrýlarýnda erken uyarý verebilecek hamam böceklerinin üzerinde çalýþmalar yaptýklarý bildirilmiþ. Yukarda ki deneyler gibi daha milyonlarca deney yapýlýyor olmalý üzerlerinde, belki þimdi, þu anda.
Yeni albümüyle müzik dünyasýnda fýrtýna gibi esen bir þarkýcý, -tabi ki bir erkek- böcek koleksiyonu yaptýðýný açýklamýþ. Ünlü þarkýcý, aralarýnda hamam böceklerinin de yer aldýðý 15 böceði kuruttuðunu ve koleksiyon yaptýðýný söylemiþ.
Bakkal poþetlerinde saklanarak, köpeðinizin üzerine yapýþarak, camlarý açtýðýnýzda veya bir çatlaktan içeri girerek, su borularýnýzdan týrmanarak ya da en basit yoluyla siz evinize girerken onlar da yürüyerek çeþitli þekillerde evimizi istila edebilirlermiþ. Hayatta kalmak için çok az miktarda su ve gýdaya ihtiyaç duyduklarýndan, evimizin temiz olmasý haþere olmayacaðýnýn bir garantisi deðilmiþ.

Alman özel televizyon kanalý RTL tarafýndan düzenlenen bir yarýþma programýnda, cam kuvözün içinde 30 bin hamam böceðiyle 1 dakikadan fazla kalan Daniel Küblböck dünya rekoru kýrmýþ. ''Ben bir yýldýzým-Beni buradan çýkartýn'' adlý programda, Daniel'in bir deniz gözlüðüyle yattýðý kuvözün içine 30 bin hamam böceði boþaltýlmýþ. Ve Daniel, hamam böcekleriyle 1 dakika 6 saniye kuvözün içinde kalarak yeni bir dünya rekoruna imza atmýþ. Daniel'in aðzýna deneme sýrasýnda bir hamam böceði de girmiþ ve denemeden sonra þok geçiren Daniel, 10 dakika süreyle tek kelime konuþamamýþ.

Hamam böcekleri hastalýk taþýyormuþ. Hamam böceklerinin her çeþit besini ve insan dýþkýsýný yediðini, tuvalet ve kanalizasyonlarda dolaþtýðýný dolayýsýyla veba, tifo, kolera, cüzam, tüberküloz, dizanteri, çocuk felci, besin zehirlenmesi etkenlerini çevreye bulaþtýrmasý nedeniyle büyük önem taþýdýklarýný ve yumurtalarýna hiçbir ilacýn tesir etmediðini ifade eden yetkililer bu böceklerle mücadelede mutfak temizliðinin büyük önem taþýdýðýný yiyeceklerin mutlaka kapalý kutularda muhafaza edilmesinin, çöp kovasýnýn aðzýnýn sýkýca kapatýlmasýnýn gerektiðini belirtmiþler. Yetkililer ayrýca tek bir ilaçlama ile hamam böceklerinden kurtulmanýn mümkün olmadýðýna dikkat çekerek, görünen tüm erginler yok oluncaya kadar ilaçlamaya devam edilmesini, kahverengi hamam böceklerinde yumurtadan çýkacak yavrular için 20 gün sonra, siyah hamam böcekleri için yazýn 1.5 ay sonra yeni bir ilaçlama yapýlmasýný önermiþler.

Birde dünya dillerinde hamam böceði nasýl denir, özellikle sýk seyahat edenler için gerekebilecek kýsa bir liste:

Ýngilizce: cockroach
Bulgarca: хлебарка
Felemenkçe: kakkerlak
Fince: torakka
Fransýzca: cafard, blatte, sifflante
Almanca: Schabe, Kakerlake
Ýbranice: צוק
Japonca: gokiburi
Portekizce: barata
Rusça: тарака, tarakan
Ýspanyolca: cucaracha
Ýsveççe: kackerlacka
Türkçe: hamam böceði
Urduca: جهنگر
320 milyon yýllýk fosili bulunan hamam böceði Darwin’in evrim teorisinin pabucunu bile dama atmýþ.
Daha ne olsun...
Doðrusu çok þey öðrendim karafatmalarla ilgili ama bu yazýyý uzatýp -okuyanlar erkek de olsa- þansý fazla zorlamamakta fayda var. Daha fazla bilgilenmek isteyenler benim de alýntýlar yaptýðým www.bio.umass.edu/biology ile www.geocities.com/yenvural_y/bocek/hamam_ bocegi.htm adresinden eksik kalanlarý tamamlayabilirler ama ben pek tavsiye etmem. Sitelere týklar týklamaz yazýlar arasýnda harmanlanmýþ yüzlerce karafatma türü ekrandan dört bir yana uçuþmaya baþlýyorlar hemen. Gözünüzü kapatsanýz bile durdurmanýz mümkün olmuyor. Ondan bir ötesi her an psikiyatri uzmanlarýnýn alanýna girmeye baþlayabilir. Umarým benim de konuyla ilgili bu son yazým olur. Gerçi sivrisineklerin de hayatýyla ilgili epeyce bilgi sahibi oldum ama neyse sabýrlarý zorlamayalým – belki sýcak yaz gecelerinde paylaþmakta yarar var-.
Aklýma gelmiþken, hamam böcekleri ile ilgili uzun zaman önce internette dolaþan ünlü bir öykü vardý, elektronik posta kutuma sýk sýk atýlan ve her seferinde zevkle okuduðum matrak bir yazý, evin sahibi hanýmýn mutfakta iþ üzerinde bastýðý bir karafatma ile karþýlaþmasý üzerine karafatmanýn bizatihi kendisi tarafýndan anlatýlan bir öykü, duymadýysanýz hiç çekinmeyin yazýn bana. (Yoksa yazýmýn baþlýðýný “Karafatma I”olarak deðiþtirse miydim?)

* Referans: www.geocities.com/yenvural_y/bocek/hamam_ bocegi.htm