(Külekli þeherin sirlerinden)

1.

...Bu þeherde küleyi baþýndan aþan küçeler var. Bir de görürsen bulud gelir, toparlanýb bir iþ görmek isterken külekler onu þeherin bu tayýna-o tayýna qovur: axýrý ya denizin üstüne atýr, ya küþkürleyib özge bir yere aparýr. Þeherin bir yerinde leysan gedir, bir de görürsen Külekli Küçenin baþý üstüne gün döyür, ya tersine, yel vurur, yengeler oynuyur...
Evlerin ucuzu o küçelerde kiraye verilir. Özge yerim qalmýrdý: qýsýnmaqçün burda qederince yarýqaranlýq zirzemiler tapardým. Eyaletden bezikib paytaxta yellenende yarýyoldaca qorxacaqlýðým içimi üzmüþdü: bilmezdim, Güneþin qarpýz-yemiþi þirinletdiyi doðma yerlerden sonra rütubetli zirzemide bu qeder döze bilim. Baþ girletmeye qalsa, burda da maraqlý zadlar tapýlar. Gel ki, bu þeherin davranýþ yontalamaðý qefil sille kimidi, vurnuxub dursan, tapdaða dönersen, gerek qaçýb qurtulasan.
...Kiraye tutduðum zirzemi rütubetli ve yarýqaranlýðýydý; ora qýsýnmaðýmýn bir sebebi yal dalýnda olmaðýdý: o yalý aþdýnmý, þeher yox olur. Þeherin aðýrlýðýndan gizlene bilirsen, hem de elinnen qaçdýðýn qarýþýðýn birce aþýrýmýnda olursan; kefin geldi, tezeden atýl þeherin aðuþuna ve her þeyi tezeden çözelemeye çalýþ...

2.

...Ýndiyecen Ziba xalanýn hereketlerine göz qoymaðýmý da, söhbetlerine qulaq vermeyimi de avaraçýlýqdan güdümlü olmaðýmnan baðlýyýram; bele baxanda her iþden xeberli olmaq istemezdim. Söz-söhbet deyilenin dalýnca düþmürsen, ayýlanda baxýrsan ki, bir axarýn içindesen...
Ziba qarýnýn (ona qarý demezdim) söhbetlerine sifetimin en xýrda cizgileriynen diqqet kesilmeyim arvada emellice qýcýð verirdi. Üzümde danýþdýðýndan ne qandýðýmý axtarýrdý. Baxýþlarýmýz toqquþanda var gücümü yýðýb ona inandýðýmý qandýrýrdým. Baþýmý aþaðý-yuxarý yýrðalýyýr, çox vaxt da sözünün canýna varmadan ferziyyelerini birbaþa tesdiqleyirdim. Söhbetleri can sýxmýrdý; meni halbahal eliyen arvadýn sifetine çökmüþ bic tebessümüydü. Bele adamlar var axý: þeytandan da danýþsa, ele bilersen, açýqca kimese-neyese gülmeyindedi. Bu, þeytandan-zaddan danýþmýr; dolayýsýynan çerxi-feleyin emeline söz vurur ve öten illerin xatirelerini vereqleyirdi. Durduðun yerde, mezekeþ bir gülüþü vardý, adamýn qafaaltýný kiriþkeliye salýrdý. Bele çýxýrdý ki, aclýq ve sefalet olan zamanlarda da adamlar tekbir qarýn çörek derdinnen savay da iþlere baþ qoþublar: meselçün, kef tutub þellenibler...
Ziba xala da az aþýn duzu olmuyub; diringisinnen, ger-geyiminnen qalmazmýþ. O, bütün qocalarsayaq müharibenin qara günlerinden danýþmýrdý. Eksine, tam eksine, bacardýqca illerden qalan xoflu söhbetlerin rengini açýrdý. Ve bu zaman özce cavanlýðýna dayanýrdý, baþqa xatýrlamalar onunçün kömekçiydi... Arabir nefesi tengiyir, hele baþýçekenlerin olub-qalanýný ortaya tökmeye qýsýrðalanýrdý; üreyinde bir tikan buruxlanýrdý ele bil... Ziba xala eyaletden gelib. Lap düzü, döyüle-döyüle qaçýrýlýb. Kiminse pisini istemezdi, onun elleþmeyi özüyneniydi. Söz gezdirmezdi. Amma üzüsözlüydü. Deyirdim, onun üreyinden heç vaxt tikan çýxmayacaq. Güman ki, lap yaxýn günlerde qübardan dözümsüzleyib erinin yanýna yollanacaq. Kiþinin cennetmekan olduðuna ve özünün de ora yollanacaðýna eminiydi. Birce müþkül var: Ziba xala özü danýþýrdý ki, Cennetde, estafürüllah, ernen arvad görüþe bilmir; her ikisini zina melekler bölüþdürüb seviþdirirler: kiþiler yad arvadlara, arvadlar da yad kiþilere pay-pürüþ olunur!
- Ona göre de gerekdür Begbala meni o ðarte dögsin ki, istisi canýmnan çýxmasun.
Kiþinin saðlýðýnda Ziba xala bu sicillemeni eynen her söhbetin sonunda tekrarlayýrdý... Namaz qýlmamýþdý, ilahiyyetden bildiklerini de "cennetmekan olmuþ"dan eþiderdi. Saðlýðýnda Kiþinin söhbetlerine dinmezce qulaq asýr, bitdimi, tumanýnýn uclarýný eline yýðýþdýrýb döþekden qalxýrdý ve nese bir söz atýrdý ortalýða. Eslinde, nazlanýrdý, yarýnýrdý Kiþiye, amma ele çýxýrdý ki, donquldanýr. Ele donquldanýrdý ki, nazlanmaqmý, þitenmekmi güddüyü seçilmirdi. Anlaþýlýrdý ki, kiþini ele salmaq, belke de zar-zarafat qatýb þeriet qaydalarýna þekk getirmek, ya söhbete yarýmaq niyyetindedi. Her defe de bunun üstünde budarlanýrdý...
Kiþi kirayeniþinlernen çox danýþanda Ziba xalaný qýsqanclýq tuturdu: lap söhbetdaþlar kim olsun, ferq elemez. Beybala kiþi axýrayaxýn qarýsýnýn Tanrý yoluna qayýdacaðýna ve aðzýdualý bir xaným olacaðýna inamýný itirmiþdi. Birce defe Aþura günü arvadlara qoþulub mescide getmeyini istemiþdi. Rüsvayçýlýq olmasýn deye: indi hamý Allah yoluna dönür! Onda neden, bilmedim, Ziba xala fikrini mennen bölüþdü:
- Mescid lotularnan dolub, arvad xeylaðýnýn orda ne ölümü var? Hele bilirsen abýr-heyadan gediller ora? Qaxýlýb evde namazdarýný qýlsunnar, atam de? Ardýnca da nemeneliyini anýþdýra bilmediyim sirli ve turþaþirin tebessümüynen meni süzdü. Tesdiqden savay bir ifade tapmadý:
- Pes Beybala nöþ cumur onnarýn arasýna, demezsen? Canýnda od var, od! Birce, arvatdarnan yolboyu diringe vursun! - dedi, dizlerinin gözünü sýxýb özünü bir-iki burum çimdiye tutmaqdan keçe bilmedi.
Hemin defe de kiþi mescidden qayýdanda Ziba xalaný budarladý; Aþuradan qaldýðýna göre yox, menimle bölüþdüyü fikirlerini arvadýn qýrýmýnnan oxuduðuna göre. Ziba xala öz söyüþü qeder bir baþqa zada hikkelenmezdi. Bu küçede heç kes onu söymeye giriþmirdi. Erinnen savay, bu etrafda kimi desen, qýzýl-qýrmýzýca yamanlar, cavab almayýb, söydükce odlanardý. Ardýnca da hime bendiydi: qoy birkes baþýyaylýqlý onun qabaðýnda cýnqýr çýxartsýn! Meyidi geler, cýrýmý baþýnnan çýxardý o qancýðýn...
Qarý çaðýnda da Ziba xalanýn yanaðýndan gül damýrdý. Gül damcýlarý onda çoxalardý ki, hele Kiþi dünyasýný deyiþmemiþdi: ayda iki-üç defe erinin köteyinden dada bilirdi. Tekce kötekler onu doyuzdurur ve yarýmca saat ötdümü, Ziba xalanýn yanaqlarý qanqýrmýzý reng tuturdu. Diringisinden de az qala çatlayacaqdý. Emellice cavanlaþýrdý. Üreyindeki tikanlar da ele bil heç baðrýna sancýlmamýþdý: dilotusu tükenensayaq olurdu.

3.

Ziba xalanýn baþý çox siyasetler çekmiþdi. Erinin kötek payýný yedimi, ardýnca bu küçede ve qýzlýðýna qeder yaþadýðý çox eski eyalet þeherinin küçelerinde baþý çekenlerden danýþýrdý. Heyetin kirayeniþinleri ayda iki-üç kere bu söhbetlerin dinleyeni olmaqdan qaçammazdýlar. Arvad döyülmekden savunmaqçün tezbazar baþýný daxmalardan birine salýb iriþe-iriþe künc axtarardý. En yeke paya baþýnda bölünseydi de, turþaþirin qýmýþýðý üzünnen getmezdi. Onu birinci defe bu halda görende bildim ki, Ziba qarýnýn hemenki tebessümü anadangelmedi: qerez, sirri-filaný da ele budu. Ziba xala bic terpenerdi: Kiþi aðzýsöyüþlü onun dalýyca kirayeniþin qýzlarýn evine soxulmaqdan abýrlananýydý. Bu fürsetde qarý budarlana-budarlana özünü qýzlarýn arasýna dürtüb gözleyirdi; yarýmca saat keçsin ki, köteyin neþesinden yanaqlarý güllensin, söhbet gelsin, ötenler vereqlensin...
Ziba xala her budarlananda qýzlar fürsetden faydalanýrdýlar; çay süzüb araya söz qatýr, yanýmcýlca kiþinin kölgesini qaralayýrdýlar:
- Qoca kiþidi, bu yazýq arvaddan ne umur eey?.. Onda Ziba xala çoox abýrsýzcasýna iriþir, hele bir desen nazlanýr, yaylýðýnýn ucunu utancaq kimi dizinin gözünde tumarlayýb deyirdi:
- Azzarývu alým, qoca at arpa yemir? Onun dügünlenen yumruðuna, sesi buralýðý titreden þillesine qurban olum. Men qancýðda da az yoxdu, balamsan...
Döyülende ele davranýrdý, deyerdin, hamý onunçün can-ciyeridi. Ziba xala qýz doðmamýþdý, bircece oðlanýn üstünde qarýmýþdý. Beybala kiþi ilkinci ve dadýb-duracaðý sonuncu kiþiydi. Her kes bu mehremliyi anlaya bilerdi: bir az duyumlu olmaq yeterdi ve her budamadan sonra Ziba xalanýn o sirli bilinen qýmýþýðýndaký mena, deyerdin, elece kiþinin ner cübbesine yazýlýb ve bu qarý anadan gelende onun budamalarýndan gül tutmaqçün yaranýb. Sonra her iki qoca eyni çýlðýnlýqla öz hereketine dem tuturdu; Beybala kiþi ustufca çaya oturur, fýsqýrýb yan-yöresini gözden keçirir, baþýný ürekçeken astalýðýynan çiyinlerine sarý burub gözlerini bereldir ve her iki eliynen dizlerini bir xeyli tumarlayýrdý... Ziba xala qýzlara danýþýrdý ki, Beybala her onu budarlayanda bir neçe gün dalbadal iþretinde keçilmez olur. Qýzlar bele söhbetlerde derine varmaq isteyiynen odlananda Ziba xala elece qýmýþýr, xýrda gözleri qýrýþlarýnýn arasýna bükülür ve içini çekib söhbete son verirdi. Bundan o yana kimse söz demeye erk elemirdi...

4.

Heyetde yaþýllýq deyesi tek þey su hovuzcuðu qýraðýndan pýrtlayýb hündür hasara boy veren qara encir aðacýydý. Menim isteyimnen olsa, onu kesib atardýq. Yazýq aðac etrafýn basdýrýðýndan boy verib qurtulmaqçün her zada dözen yorðun sarmaþýða oxþayýrdý. Külekli Küçede hasarlar ya evlerin beraberinde, ya da onlardan hündür tikilir: uzaða baxmaq istesen, dama çýxmalýsan. O da yaramýr: buralarda özge heyetlere baxmaq, cismini damlarda görke qoymaq tiryek çekmekden dal iþ sayýlar. Aðlýkesmezler de birkeremlik anadan dama meylli doðulmurlar, deyirsen. Qýraqda, ya küleklerden qapalanan özce komanda ne kefin çekir ele. Kirayeniþinlere bu barede telimat-zad verilmir; sadece divarlarda tutacaq bir böyür-baþ yoxdu. Nerdivan istesen ki, damda özünü güne döydürmek arzusundasan, sene gülerler. Ýlde birce kere yeri gelerse, qýrçý damý qýrlamaða çýxar ve yerli adamdýsa, özge heyetlere göz yetirmekden çekiner, heç buna meyli de getmez...
Aðlýmkesen ressam dostum olsaydý, ona Külekli Küçenin cizgilerini çekdirerdim. Gerek bu tablonu çeken özünü vertolyotda-filanda, heç olmasa burdaký en hündür evin damýnda bilsin. Bu küçelere üstden baxmaq isteyim tehersiziydi. Herden özümçün yuxarýdan buranýn tesvirini uydururdum, hem de bilirdim ki, dama çýxmaq arzum gözümde qalacaq. Yandan buralarýn gözelliyini göre bilmezsen: boynuqýsýq evler küleyin qorxusundan bir-birine sýðýnýb. Menim uydurma cizgilerimde küçeler üst-üste atýlýb qalan ve çeþnileri görünmez olan, qýraqlarý min kere eyilib tezeden uzanan oxþar xalçalar sergisine benzeyir. Gözellik de o basdýrýðýn arasýndan görünen heyetlerde, eyilib-düzelen - belece de sonsuzluða varan yapma hasarlardadý. Oxþar damlar arasýndan gücle sezilen ve basdýrýqda nefeslik qeder deyerli olan xýrda su hovuzcuqlarýndadý. Herden ele bilirdim, su hovuzcuðu quyunun içinde bir dene de quyudu. Burdan, hündür divarlarýn lap dibinden heyetlerden heyetlere saysýz elektrik xetleri, ipler atlanýrdý... Paltar asqýlarý yelpiklenir, külek bir-birine qýrsaqqýz olan evlerin baþýndan aþýb getmek isteyir. Arada sezilen adam kölgeleridi. Yeriyende þap-þaplarýný sürüyürler. Astagel terepeniþ de, qurama qürur da küleye güc gelenlerin hereketleridi. Onlara toxunub-incitmeyesen; yoxsa sene de külek qeder hörmet qoyacaqlar. Eger bir þey gerekirse, yaxýn dur, oynama: quru küleye oxþar qürurlu adamlar helimleþecek, esib içlerini boþaldacaq. Ortada küleklere güc gelen basdýrýða sevgiden savay bir zad qalmayacaq.

5.

Divi gördüm. Þeherde iþ tapmaðýmýn üçüncü gecesi onunla darvazanýn astanasýnda üzleþdim. Demir hengamelerin etürpeden výjýltýsý... qapý açýlýr ve qarþýmýzda Div durub:
- Ne lazýmdý?
- ...teze kirayeniþinem, metbeeden indice çýxdým... bizim iþimiz beledi de...
- Bý kimdü?
- Dostum, qezetçidi...
- Ne yazýrsuz...
- ...her þeyden...
Mene iþare ile:
-Sen keç içeri!
- Darvaza geceyarý dostumun üzüne dambýldadý. Yarýqaranlýq heyet, men, qýrmýzý "Ikarus" ve Div...
- Bir de bu vaxt gelsön, day gelme; özünnen "prisep" de getirirsen... 25 manat pul verirsüz, ceddü-eðrebavuz dolur heyete!
Div azca nerildedi, yumþaldý ve dediyinde durub dostumu içeri buraxmadý. Divin 40 yaþýna baxmasan, cavanlýðýndan qalmýr. Beybala kiþi onnan yarýmadýðýný kime gelse deyirdi. Kirayeden gelen qazanc üstünde bir söz düþse, Div heyetin sehmanýna göre hervaxt ona borclu olacaqlarýný qandýrýrdý. Ne xeyri, Beybala kiþi ona qara qepik de vermirdi, bir ara hardansa eli qalýnlaþdý - teze "Ikarus" götürdü - Minvodýya adam daþýdý. Üstüne Div leqebi qoyulduðundan da xebersiziydi...

6.

- Anasýnda korranýb bý nadürüst. O hardan bilsün, þekil nedi?! Bu ðýrýlmýþdar ki, quyruðlarýnda oturdular, iþ bitdi... Sen sünnüsen, oðlum?
- Bilmirem hansýnnanam...
Beybala kiþi Divin elinden yananda Ziba xalanýn ecdadlarý barede fikirlere cumurdu. Yapýþýrdý o rehmetliklerden ve oynadýrdý arvadýn ceddü eðrebasýnýn sümüklerini:
- Nenesi deyirdi, guya Þah Xetai bularýn kentinnen keçib. Ade, bilmirem nece keçib o behiþt olmuþ bu ketten ki, müdam olarýn cýndýrýnnan cin ürküb?! Görmürsen, özü dönme ereblere oxþýyýr?.. Bular xilafet ordusunun tör-töküntüleridü, axsaq qoyunlardý de... Kettderinde hamý dilenmeknen dolanýr, dayým oðlu! Þah Xetainin neslinnen men olaram atam!!! Kiþinin bizim yurdda köç salmaðýný kitab da yazýr. Bu imansýz qýzýnýn nesli mektebin yolunu da tanýmaz. Bunun bir nenesi vardý, qaraçý tumanýnnan çýxmazdý, öleneycen kiþisini tepeqapaznan yanýnda yatýrdardý. Qýrýlmýþdar kiþi deyilen cinsin sokunu içiller...
Div Ziba xalanýn birbalasýydý. Kirayeniþin qýzlara iliþirdi: tiryekli olanda hamýya ünü çatýrdý; söz-zad atmýrdý, sadece gözleriynen marýtlýyýrdý, acýca gülümsünür ve dönüb gedirdi. Gözlerinden, saçlarýndan ve qulaqlarýndan... oxþadýðýnamý göre, heyetin kirayeniþin qýzlarý adýný Div qoymuþdular. Öz adý Memmedrefiydi. Gündeliyime ixtisarla yazýrdým: "M. Refi"

7.

Mence, M.Refinin incesenetle baðlý ilk temasý bir tablonun baþýnda dururdu. Tablo zirzemilerden birine sýðýnan ve þehere getmeyi olmasa, tekce subaþýna çýxan cavan ressamýn mirasýydý. Maraqlý cizgileri vardý: körpesini meþe yoluna atan bir gelin aðacýn arxasýnda gizlenib arabayla keçen qocaný güdürdü. Qoca körpeni elleri üstüne alýb gülümsünürdü. Her halda körpeni aparacaqdý. Gelin de yaþmaðýný aðzýna sýxýb cýnqýrýný boðurdu...
Ressam tablonu qoyub gedende zirzemideki her þeyi Beybala kiþiye tapþýrýb. Müaliceden qayýda bilmeyib; deyesen, onun xesteliyi nemiþlikden ve iþýqsýzlýqdan cüceribmiþ. Aylar keçib, kimsesizin bir kimsesi çýxmayýb. Ziba xala ona yas da tutub... Beybala kiþi esere "þekil" deyirdi. Tablonun qiymetsizliyini güman eden heyet adamlarý arasýnda þayieler gezdi. Guya bu hansýsa þedevrdi, ya da bu zavallý ressam özünü bicliye vurub da entiq eþyalar oðurluðuynan meþðul olurmuþ. Tabloyla baðlý tarixçe sonra hallandý. M. Refi ressamýn ölümünden ve bele þeylerin qiymetsizliyinden xeber tutan kimi eþyaný atasýnýn köhne dostlarýndan birinin yanýna yoxlatmaða çýxýb. Tinde tiryeke oturan dostlarýna iliþib; bir basým tiryeke uyub. Hallanýblar, axýrda bu fikre gelibler ki, tablonu ora-bura aparmaq gerekmez...
Beybala kiþi odlanýrdý:
- Anakettili bivec! Þekili tine satdýða qoyub. Teze massive teref geden obrozovonski bir cavan arvad da tezbazar qapýb þekli... Ellice manata!
Beybala kiþi yene oðlunun anasýný ve keçmiþ-keçenlerini yamanladý. Ziba xala bir ay da buna göre budandý. Ýki-üç ay sonra Beybala kiþi rehmete getdi. Div de tiryek çekmeyi atdý ve mescide gedib tövbeye geldi, sonra da haqqýný verib "Ikarus"unu tezeledi.

8.

M. Refi ütünü qýzdýrýb qonþu heyetde kirayeniþin qalan boksçu oðlanýn boðazýna basmýþdý. Ziba xala yetmese, qan davasý düþecekdi. Oðlan iki kere onun arvadýndan ütü isteyib ve sonuncu defe ütünü qaytaranda M. Refi meqamý tutmuþdu; mereke qopdu. M.Refi zavallýný zirzemisinden çaðýrýb iki yumruq iliþdirdi: yere yýxdý ve sinirli olsa da, ütünü oðlanýn sifetinden yayýndýrýb boðazýna basdý. Oðlan bir haray çekdi, bütün küçe tökülüb geldi.

9.

M. Refi boksçu gedeni döyende arvadý heç yerinden de qýmzanmadý. Tükü de terpenmirdi. Öz iþindeydi: qýzýnýn nazýynan oynayýrdý, arada oðluynan da zarafata girib þitenirdi; çiçeyi çýrtlayana dönmüþdü. Belede özü oðluna abýr tutardý. Gün açýlandan Ziba xalanýn deyingelerini qulaðýna almadan heyetin sil-süpüründe olurdu. Eslinde, baþaþaðý günlerinin tekrarýný yaþayýrdý. Qýzlardan da uzaðýydý, boþ vaxtýnda pillekende oturub saatlarla özce qýzýnýn saçlarýný sehmanlayýrdý. M. Refi de onu budarlamaðýndan qalmýrdý. Arvadýnýn susqunluðundan az qala çatlayýb daðýlacaq kimiydi. Sonuncu merekede boksçu Memmedrefini o qeder kemhövsele elememiþdi, neinki qenþerinde sesini de içine salýb kelme kesmeyen qadýný. Sille deydikce sifetini dik tutub dururdu. Eyninde qurd üreyi dadmýþlarýn yeri görünürdü...

10.

Gün ötdükce Ziba xalanýn elleri esir, sir-sifeti büzülür, çenesi qulaðýna teref eyilirdi. Diþleri caðbacað qalmýþdý, qabaqdakýlarý bembeyazýydý. Arvadýn dönelgesi Beybala kiþinin ölümünden üç ay sonra döndü. Yarým il de keçende Ziba xala qocaldýðýný boynuna götürmeli oldu. Bir-iki ay mescide getdi. Namaz qýlmaðý öyrenmiþdi. Aþurada özünü tutdeyince döydü: qayýdanda düþkünleþmiþdi. Aðýr aðbirçekliyini qorumaq qesdindeydi. Bir ara baþýnda qara çalma peyda oldu. Get-gede çalmasýný aðrýdan sýxýrdý. Gözlerinin altý tuluqlanýr ve Ziba xala günbegün solurdu. Onun Kiþiden sonra bu teher xerifleyeceyini unamazdým. Kirayeniþinlernen de danýþmýrdý; nedense susqunluðundan eymenirdim. Bele getmezdi: qarý bu günlerdece kimise saçlayacaq, qaraqýþqýrýq salýb kirayehaqqýný ay yarým gecikdirenleri içi men qarýþýq abýrdan çýxaracaqdý. Yaxþý vaxtlarýnda qonþudaký cavan gelinle savaþdýðýný görmüþdüm; Ziba xala yanbýzlarýynan ve yumru el penceleriynen geline bir toppuzlar iliþdirdi gel göresen. Üç-beþce hemleden sonra gelinin yolmacý elindeydi. Bir-iki þýram cýrmað da Ziba xalanýn alnýnda qalmýþdý - hikkesi soyuyanda aðrýdan güzgüye baxýb bir de küçeye çýxdý. Ýki elini beline sýxýb bütün ecayib söyüþleri o gelingilin darvazasý semte ve darvaza arxasýndaký adamlarýn olub-qalanýna tolamazladý...
...Ziba xalanýn yanaqlarý tamamca soldu; rengi qaçýr, halbahal olurdu. Ta saçýna hena da qoymurdu. Sürmesinden qalýr, üz-gözünü, aldýrmýrdý. Ýndi Ziba xalanýn sirli ifadesi öz-özünece açýlýrdý; saçýn yolub aðlasaydý da, ele bilerdin gözleri yene bic-bic gülür ve çox hikkelendikce didesinin iþartýsý adamý heyretlendirirdi; o hamýný qorxuya salmýþdý. Qýzlar baþýnýn çöneceyini söz elediler: bunnansa erinin yanýna yollansaydý, düz olmazdýmý; noolsun tebessümü qalýb, deyirsen, indice þaqqanaq çekib adama cumacaq ve seni harasa sürükleyecek, dediler. Arvad nevelerinden de çiyrendi; belede M. Refinin sonbeþik qýzý nenesinin metbexinden el çekmezdi; indi de gelirdi ve az keçmeden qýy salýb iri þepitlerini sürüye-sürüye menim zirzemimin qabaðýndan keçib anasýnýn qucaðýna atýlýr, sesi ordaca quyunun dibine geden daþ teki itir, hýçqýrtýsý qalýrdý...

11.

Sentyabrýn sonlarýnda Beybala kiþinin vefatýndan il ötdü. Onlarýn evi menim zirzemimin düþeceyinden sað yanda - heyetin düz baþýnda dururdu. Ýki otaðý ve yaraþýqlý metbexi vardý. Xalý-xalçalýydý, divarlarý rengli çýl-çýraðýn iþýðýnda, tül perde arxasýnda ele isti, ele doðma görünürdü ki, heç Tanrý bendesi bu rahatlýqdan doymaz, deyirdin. Yataða düþenden bu yana Ziba xalanýn yanýna þirniyyat ala bilende gedirdim. Con günlerde halý üstünde olmurdu. Huþu itirdi, amma hamýya teze adlar qoymuþdu. Mene "Kitab" deyirdi. Bele çýxýrdý ki, yaddaþý tam soluxmamýþdý; daim zirzemiye çekilib kitablara derildiyim günlerim onunçün adqoymaða esasýydý. Ta az qala kelme kese bilmirdi, iflic yaxalamýþdý onu. Yemeyinden qalmýrdý, arada altýný batýrdýðýnnan gelini baþýnýn üstünde olurdu. Þirin bir þey görende gözleri iþýqlanýrdý, xefifce aðlamsýnýr, ovcunun içine büzülmüþ xýrým-xýrda barmaqlarýný sifetine teref qaldýrýr ve ellerini göye açýb bir þey ummaq istese de, bacarmýrdý. Sað qolunu gücü çatan qeder qaldýrýb dua elemeye benzer anlaþýlmaz bir-iki kelme dile getirirdi. Ziba xalanýn ehvalý buralarýn havasý kimi deyiþirdi: tamam büküldüse, de bir ara halý tezeden düzeldi. Esaya dayanýb özü geze bildi. Herden günlerle terpenmirdi; huþsuzca tavana baxýr ve baþýnýn üstüne teref nese donquldanýr, neyise yamanlayýrdý. Yazaðzý özüne gelmiþdi; axýr çerþenbeden bir gün evvel onu yaxþýca çimdirib caðlamýþdýlar. Heyetin düz ortasýnda oturub çay içirdi. Kirayeniþin qýzlardan biri Beybala kiþinin köteklemelerinden söz saldý; hemin günlerin birinde Ziba xalanýn özce sözünü özüne xatýrlatmaqdan çekinmedi: "- Lova düþmüþüm ölür meniyçün...sinoy getdiyin günler haný azzarývu alým?! " - deyirmiþ Ziba xala ve qapýnýn astanasýnda oturub budanmadan sonra esmece tutmuþ dizlerine sýðal çeke-çeke özüne teselli verirmiþ. Ýndi bele söhbetler Ziba xalaný tumarlayýrdý:
- Ay Ziba xala, dünyada kimler qaldý...
- Ziba xala bayaqký xatýrlamaný o anca tutdu; dikeldi, qýmýþýb çenesini çanaqlarýna eydi ve qýzlarýn sonraký tesellilerini heç eþitmedi de. Elleriynen dizlerini tumarladý, baþýný sinesine buraxdý, sifetine azca qýzartý gelmiþdi, esmece onu tutmasaydý, nazlanmaqdan özünü saxlamazdý.

12.

M. Refiden savayý bu heyetde hamýný topuðunacan anýþdýra bilerdim; lap ayaq geyimleri deyiþse de. Yeriþlere ele öyrendim ki, gözümün ucuynan hansý ayaðýn üstünde hansý baþýn keçdiyini asanlýqla seçirdim. Su krantýnýn ve ona söykenecekli balaca hamamýn üzbeüzündeki ikimertebeli evin altýnda menim zirzemimiydi. Otaðýma seliqeyle hörülmüþ üç pilleli daþ yol düþürdü. Yerin üstünden gelende birinci qapý að þüþebendli metbexin içine açýlýrdý. Ve ikice pille de düþdünmü, menim otaðýmdaydýn. Metbexin þüþebendine de ordan bir pencere açýlýrdý. Menim pencerem deyirdin, ellerini yerin üstüne uzadýb dururdu. Burdan iþýq süzülürdü ve men de o iþýq yolundan yerin üstünde gezenleri topuðunacan göre bilirdim...
...Aðzý payýza, günün yumþaldýðý havanýn altýnda Ziba xala esasýna ve divarlara dayanýb özü gezir, yemeyinden yene qalmýrdý. Özü ayaqyolu isteyir, caný kirlenende suya salmaðý teleb edirdi. Bir-iki kere hergün canýný yuyundurmaq azarýna tutulduðunu eþitdim; evin gelini bu iþden bezirdi, deyesen. Qýzlar zarafata deyirdiler ki, Ziba xala ölmeyecek: biri lap þitlenib deyerdi, bu qarý bükülüb de birden itecek, ya da geze-geze torpaða qarýþacaq. Men payýz gecelerinde kitablara derilir ve bir özge iþim olmasa, zirzemiden çýxmaðý xoþlamýrdým. Yazý ve yemek stolum iþýq yolumu evezleyen pencerenin aðzýna söykenmiþdi. Gece de zirzemimin qarþýsýndan keçenin topuðunu yarýqaranlýqda seze bilirdim. Sehere az qalmýþ sað terefden gelen vardý. Bu, yeriþ sesine oxþamýrdý; eslinde, nese sürünürdü: topuqlarý anýþdýrmaq tecrübem ayaq seslerini de öyretmiþdi...
Ziba xalanýn çekelekleriynen topuðunu tanýdým... Hamamýn qapýsý cýrýldadý ve ceftenin içeriden baðlanmaðý zaman çekdi. Qarýnýn elinde iþýq vardý, topuðuynan keçdi o iþýq. Þam ola bilmezdi - heyeti tutmasa da, içeri dürtülmek isteyen yele belke nöyüt lampasý tab getirerdi... Onun hamamdan çýxmaðýný gözlemek qerarýna geldim. Çox çekdi. Aðlýma min fikir geldi: su götürmek behanesiynen heyete çýxdým. Hamama qulaq kesdim: su sesi gelmirdi. Nefesliyin altýnda dayandým ve bir þeyden duyuq düþsem, M. Refini oyadacaðýma qerar verdim...
Þappýltý eþitdim; eynen piyli etin þilleynen þappýldamaðýydý. Sýzýltý baþlandý: Ziba xalanýn sedasýydý. Eslinde, aðlamýrdý, sýzýltýynan ulayýrdý. Arabir henirini kesir ve özünü daha þiddetle döyeclemeyine keçirdi. Qarý özünü döydükce halgelmeye benzer ecayib-qeraib sesler çýxarýrdý; yene bir az sýzýldayýr, kesik-kesik fýsqýrýrdý. Ele bil küt bir sesle þaxsey-vaxsey gedirdi, özünü paslanmýþ küt zencirle döyürdü. Arada tek uþaq özüynen oynayýb danýþan kimi þadlanýr, ya da donquldanýrdý...
Onu çaðýrdým, eþitmedi. Bir az da berkden çaðýrdým: öz iþindeydi.

13.

Hamamýn qapýsýna yaxýn durub Ziba xalaný bir de çaðýrdým. Bir þey alýnmadý; indi qarýnýn sedasýný daha yaxýndan eþidib heyecanlanýrdým. Bayaqký sýzýldamaðýný lap köhne, amma sonralar da heç cür yadýma sala bilmediyim uzun bir neðmenin baþlanðýcýna benzetdim. Ele bil boðazýný kökleyirdi, ya da neðmenin baþlanðýcýný burnunda nizamlayýr ve her defe mahnýný oxumaqdan qesden vaz keçirdi. Henirti-fýsqýrtýsýynan beraber, sinesinin ritmnen iç alýb-verdiyini eþidirdim. Qapýya söykendim, aðzýmý çerçivenin hengameleri saxladýðý yerine direyib bir az berkden çaðýrdým. Qapýný taqqýldadýb yere sindim. Susqu çökdü. Qulaðýmýn birini küleyin sesinden qurtulmaqçün barmaðýmnan týxayýb, o birisini qapý taxtasýna diredim. Ses gelmedi; ne bir þey terpendi, ne qarýnýn cýnqýrý çýxdý. Ölü susqudan eymenmeseydim, M. Refini kömeye çaðýrmazdým. Aðlýma min fikir geldi. Bir xeyli gözledim ki, qarýnýn terpentisini eþidim. Soraq gelmedi. M. Refi hamama çatanda qapýný döymedi, cefteni qýrýb içeri atýldý; men ardýnca dürtülende elinin arxasýynan cüssemi geri iteledi. Amma üzbeüz küncdeki eyrimçe stula yaymaxlanan qarýný gördüm. Að üzlüye bürünmüþdü, saçlarý, birçekleri pýrpýzlýydý; M. Refinin kölgesini görende ona baxmadý, gözlerini mene zilledi ve balasýna yalmanýrmýþ kimi yazýqca sýzýldamaða baþladý. M. Refi anasýný qollarýna götürdü, berkce qucaðýna sýxýb qarýný yataðýna apardý. Heyetin ortasýnda Ziba xala baþýný mene teref qanýrdý: elleri oðlunun qol dirseyi arasýndan pýrtlayýb çenesinde yumaxlandý. Nese demek, ya da gülmekmi istedi. Ýriþdi, aðzý az qala qulaðýna çatacaqdý. Birtopa olmuþ barmaqlarýynan dodaqlarýný qapatmaq istedi - alýnmadý.

14.

Evden qovulmaq demezdim köçüme. O geceden sonra Memmedrefiynen bir kelme kesmedik. Mene inam ve iltifatýnýn en ferqli terefini görk eledi: evi terk etmeyim barede xahiþini xanýmýynan gönderdi. Gelin utanýrdý. Ve gözlerindeki sevinc erinin ona gösterdiyi gözlenilmez inamnanýydý. Menimle danýþýrdý ve özünü de inandýrmaða çalýþýrdý ki, Memmedrefi heç de her kesin düþündüyü qeder özünden çýxan parabeyin deyil; kimlere ve neyçün inanmaðý yaxþý bilir, tükü-tükden seçen bir erdi.

15.