Geçtiğimiz günlerde benim kült filmlerinden biri ile ilgili bir e-posta aldım. Şöyle yazıyordu: “Stanley Kubrick’in yönetmenliğini yaptığı ‘2001: Bir Uzay Efsanesi’ adlı filmin felsefesi açıklandı. Eğer 15 dakika vaktiniz varsa aşağıdaki adresten izleyebilirsiniz.” (İzlemesi 30 dakika kadar sürüyor ama böyle konulara meraklı iseniz şıp diye geçecektir, kuşkunuz olmasın).


http://www.kubrick2001.com/2001.html


2001: Bir Uzay Efsanesi, bilim-kurgu yazarı Arthur C. Clarke’ın en ünlü romandır. Dört kitaplık dizinin birincisidir. Stanley Kubrick bu romanı filme çekmek istediğinde yazarı ile birlikte konunun akışında birkaç değişiklik yapmışlar. Bu değişiklikler ve romanın esin kaynağı olan küçük bir bilim-kurgu öykü dizinin birinci bölümün sonuna eklenmiştir.

Küçük öyküde gelişmiş bir uygarlığa ait bir uzay gemisi, ilkel zeka düzeyine sahip canlıların bulunduğu bir gezegene iner. İlkel canlıların bazılarıyla dostça ilişkiler kurarlar. Onlara işlerine yarayacak şeyler öğretirler. Daha sonra ilkel canlılar ilk kentleri kurmaya başlarlar. İlk kentin adı Babil’dir! Sözü edilen ilkel canlılar insan, gezegen de Dünya’dır!

Roman başlı başına bir olay olmakla birlikte, o film olduktan sonra çevrilen bilim-kurgu filmlerin, örneğin Arnold Schwarzenegger’in Terminatör dizisinin esin kaynağı olmuştur. Filmin büyük başarısından sonra başka artistler ve başka bir yönetmen ikinci kitabı da filmleştirdi, ancak pek başarılı olamadı. Bunun en belirgin nedeni birinci kitap ve filmde verilmek istenen mesajın tamamının verilmiş olmasıdır.

Konu

İntenet sitesi filmi dört bölümde inceliyor.

I-     İnsanın yükselişi
II-     Uzaya açılma
III-     Jüpiter’e yolculuk
IV-     Ölüm

Efsanemiz 4 milyon yıl önce başlar. Gerçek anlamda insanların (Homo Sapiens) olmadığı bir zamanda. O zamanlar bilimsel adı Australopithecus Afrensis(*) olan insan-maymun arası canlıların zamanıdır. Hiçbir alet kullanmasını bilmeyen, yırtıcı hayvanların bıraktığı artık leşleri yiyerek hayatta kalmaya çalışan, ve hatta kendileri yırtıcı hayvanlara yem olan canlılar... Diğer hayvanlara göre görünürde tek üstünlükleri var (Bunun bir üstünlük olduğunu bile bilmezler): Daha çok arka ayakları üzerinde yürüdükleri için ön ayaklarının serbest kalması ve başparmak ucunu diğer parmak uçlarına değirebilmesi. Ölmemek için gruplar halinde yaşarlar ve gruplar birbirlerine düşmandır. Çünkü kurak bir bölgede çok zor bulunan su ve yiyeceği paylaşmak istemezler.

Bu insansı maymunlar hayatta kalmaya çabalarken bir gün bir grubun yaşadığı yere yüksekliği 6m, eni 2m, kalınlığı 20cm kadar olan siyah, pürüzsüz yüzeyi olan, mezar taşına benzeyen bir taş gelip yerleşir. Maymunların gizli özellikleri ortaya çıkmaya başlar. Taştan, önce korkan maymunlarda hemen peşinden bir merak uyanıyor ve cesaretle gidip ona dokunurlar. İnsansı maymunun gizli iken belirginleşen özellikleri: Korku, merak ve cesarettir.

Taş bir gün insansı maymunlardan birine bir fikir verir. Maymun, ölmüş bir hayvanın bacak kemiğinden ilk aletini yapar: Bir sopa. Bu sopa ile grup bir yırtıcı hayvan öldürür; yakınlarda yaşayan başka hayvanları da öldürerek kendilerine besin sağlar; diğer gruptan bir insansı maymun öldürerek onları kovar ve su kaynağını işgal ederler.

...

Bu bölümden sonra 2001 yılına geçeriz. Bu yılda Ay’da bir koloni kurulmuştur. Hem Ay hem dünya çevresinde uydular dönmektedir. Ay’a giden bir uzay gemisinde bir hostes sendeleyerek yürürken yerçekimi olmadığı için havada uçan bir kalemi yakalayıp uyumakta olan yolcunun cebine yerleştirir. Mesaj: İnsan düşünerek yaptığı aletler, makineler sayesinde bir uygarlık yarattı, ancak uzayda yine bir çocuktan farksızdır. Çünkü yaptığı aletler burada pek bir işe yaramaz.

2001 yılını özel yapan şey Ay’da yapılan bir keşiftir. Maden kazıları sırasında toprağa gömülü olarak mezar taşına benzeyen siyah, pürüzsüz bir taş bulunmuştur. Geçen 4 milyon yıl içinde maymunsu insan ne kadar gelişmiş, ne kadar değişmiş olursa olsun, temel özellikleri yok olmamıştır. Sanki yok olmuş gibi görünse bile! Korku, merak ve cesaret.

Gerçekte taş oraya insanın ne kadar geliştiğini test etmek için Dünya dışı canlılar tarafından yerleştirilmiştir. Taş görünümlü şey üzerine güneş ışığı değer değmez Jüpiter gezegeni yönünde bir sinyal gönderir. İnsanların algılayıcıları gönderilen sinyali ve yönünü kaydeder. Ne olduğunu anlamak için Jüpiter’e bir araştırma gemisi göndermeye karar verirler.

...

Birden kendimizi Jüpiter’e giden araştırma gemisinin içinde buluruz. Dünya’dan Jüpiter’e üç ay sürecek yolculuk nedeniyle iki kişi dışında bütün mürettebat yaşam fonksiyonları ağırlaştırılmış olarak yataklarında uyumaktadır.Geminin bir de HAL 9000 adlı bir bilgisayarı vardır. (Alfabede IBM harfleri bir geri alınırsa HAL elde edilir. YazarArthur C. Clarke’ın küçük bir oyunu). İnsanın ürünü olan bu bilgisayar insanla taban tabana zıt bir karakterdedir. Korkusuz, meraksız ve cesaretsiz, yani tümüyle duygusuz. Fakat mantıklı. Satranç oyunlarında hep kazanır. Onun için önemli olan görevin yerine getirilmesidir. Görev Jüpiter’e gidip sinyalin ulaştığı yeri bulmaktır.

Kendi kendine mantık yürütme yeteneği olan HAL, insanların verdiği görevleri yerine getirirken bir noktadan sonra onları görevin yerine getirilmesinde bir tehlike olarak görmeye başlar. Çünkü onlar işlerine duygularını karıştırmaktadırlar. Aynı zamanda kendisi olmadan insanlar 4 milyon yıl önceki kadar bilgisiz ve işe yaramazdırlar. Gemideki bütün işi HAL yapmaktadır. HAL’in gözleri sayılan kameralar bütün gemiyi kontrol etmektedir.

HAL ilk olarak geminin Dünya ile iletişimini keser. Önce bir arıza olduğunu sanan astronotlar bir kusur bulamayınca HAL’in niyetini sezerler ve HAL’i devre dışı bırakmaya karar verirler. Ona çaktırmadan aralarında konuşurlarken HAL onların dudak hareketlerini okur ve ne düşündüklerini anlar ve bir mücadele başlar. Uyuyan mürettebatın yaşam desteğini keser ve onları öldürür. Diğer ikisinden birini daha öldürür. Kalan son kişiyi çok zor durumda bırakır ancak insanın içinde 4 milyon yıldır eksilmemiş olan cesaret onu zor durumdan kurtarır ve yalnızca basit bir tornavida ile HAL’in belleğini yerinden söker. Yani bir anlamda onu öldürür.

...

Tek başına kalan astronot, bu şekilde araştırmanın gerisini başaramayacağını anlamıştır ancak gemi yine de yoluna devam eder. Onun için ölüm artık kaçınılmazdır.Sinyalin ulaştığı yere geldiğinde Ay’da ve Dünya’daki taşların benzeri bir taş onu karşılar. Bir uzay kapısı açılır. Oradan girerken renklerin bütün tonları, şekiller, kara parçalarına benzer görüntüler, ışık gösterileri gözünün önünden geçer. Girdiği yerde bütün insanlık tarihini, kendi geçmişini, dünya uygarlığının o güne kadar yaptığı gelişmeleri görür. Ancak her şey bir görüntüden ibarettir. Örneğin bir buzdolabı varsa, onun içinde bulunan yiyecek ve içecekler gerçek değildir. Bulunduğu odanın dışı yoktur.

Bu noktada astronot, dolayısıyla insan, uygarlık yolunda geçirdiği aşamanın ilerisine geçer. Önce kendi yaşlılığını görür; yaşlı hali de ölümünü... Ölüm fakat ölümsüzlük. Bedenden ayrılma fakat yaşamı beden olmadan da sürdürebilme. Bu durumda uzay aracı olmadan uzayda yolculuk edebilme.

Birinci kitap burada sona erer. Kimi izleyiciye göre konu havada kalmıştır. Ancak dediğim gibi kitap ve film bu kadarıyla vermek istedikleri mesajı vermişlerdir.

Bu film 1968 yılında çevrildi. Ben de zamanında izlemiştim. Henüz Ay’a inilmemişti. Yazar filmden sonra devam kitaplarını yazmış. 2010, 2061 ve son efsane 3001. Bu kitaplarda hep bilime dayalı olan birbirinden ilginç düşünceler işlenmiştir. Örneğin ikinci kitap 2010’da Jüpiter’in güneşe dönüşmesi konuyla ilgisi olmayanlar için çok uçuk bir düşünce gibi görünebilir. Ancak Jüpiter, Güneş sisteminde güneş gibi enerji üreten tek gezegendir. Bir örnek daha, Jüpiter’in Europa adlı gezegeninin yüzeyi bildiğimiz buzla kaplıdır ve onun altında kuzey kutbunda olduğu gibi sıvı su olduğu sanılıyor. Burada bilimsel olarak ilkel düzeyde yaşam olması büyük olasılıktır. Jüpiter’i güneşe dönüştüren dünya dışı canlılar, Jüpiter’in uyduları hakkında dünyaya bir mesaj gönderirler: “Tüm bu dünyalar sizin; Europa dışında. Oraya inmeyi denemeyin.” Bu yasağın nedenini daha sonra anlarız. Europa’da zaten canlılar vardır fakat insan için yaşam demek olan oksijen onlar için zehir etkisi yapmaktadır. Gerçekten de oksijen çok solunursa insanda bile zehir etkisi yapar. Mikroplar oksijenli ortamda ölürler. Yalnızca iki örnek verdim. Bunlar gibi daha birçok konu var.

Filmde kullanılan müzikler içinde ikisi ön plana çıkıyor. Biri Richard Strauss’un ‘Zerdüşt Böyle Söyledi’, biri Johann Strauss’un ‘Mavi Tuna Valsi’.

Stanley Kubrick 1999 yılında yaşama gözlerini yumdu. 2 yıl öncesi yani artık tarih olan 2001 yılını göremedi. Her ne kadar Ay’a gidildiyse de Ay’da filmde öngörüldüğü gibi bir koloni kurulamadı. Buna karşın romanda öngörülen birçok olay gerçekleşti. Yazar Arthur C. Clarke Eğitimini matematik ve fizik üzerine yapmış. 50 kadar bilim-kurgu kitap yazmış. İletişim uydularının onun buluşu olduğu söyleniyor. Halen yaşamakta.

(*) Australopithecus Afrensis: Bilimsel kanıtlar ışığında, iki ayağı üzerinde yürüyen ilk insanların Güney Afrika’da yaşadıkları ve bütün dünyaya buradan yayıldıkları sanılıyor. Bilimsel adı Australopithecus Afrensis olan iki ayaklı canlılar bundan 4 milyon yıl önce yaşamıştır, soyları tükenmiştir ve bugünkü primatların (Goril, Şempanze, Orangutan), soyu tükenmiş olan Neanderthal insanının ve İnsanların (Homo Sapiens) atası olarak kabul edilir. Burada dikkat edilmesi gereken iki nokta vardır. Biri bugün soyu tükenmiş olan Neanderthal insanının bir zamanlar yaşamış olduğudur. Diğeri halk arasında yanlış olarak bilinen günümüzde yaşayan maymunların insanların atası değil fakat kuzeni olduğudur. Bu konu çok geniş olup Antropoloji biliminin konusudur.