Türkiye’de ilk nükleer kaza gerçekleşti. İkitellide, bir hurdacıda parçalanmak istenen kurşun kabın bir nükleer çekirdek koruyucusu olduğu anlaşıldı. Hurdacılar ve yaklaşık bilinen yirmi kişi açığa çıkan çekirdekten radyasyon aldılar ve hastalandılar. Bu nükleer çekirdek bulundu ancak daha sonra içi boş bir kurşun kap daha bulundu. İçindeki radyasyon yayan parça ise ortada yoktu. Türkiye bu kaza için uluslararası atom enerjisi ajansına rapor vermek durumunda. Eğer raporunu iyi bir şekilde veremezse, bu ajans yetkilileri Türkiye’yi, radyasyon bakımından tehlikeli ülkeler statüsüne koyacakmış ve üye ülkelere bildirecekmiş. Bu da Türkiye’nin zaten az olan ihracatını daha da azaltacakmış. Besinler radyasyonlu olabilir ya. Bu işle uğraşan insanlar, kurşun kabın üç kuruş parası için yalnız yirmi kişiyi değil, bir ülke insanlarının tamamını tehlikeye attılar. Onlar suçlu ama, yalnız onların suçu yok.

Rusya’da, Suudi Arabistan’da, Libya’da ve dünyanın diğer ülkelerinde iş yapan müteahhitler, yalnız kar etmeyi düşünüyorlar. Kar etmeyi, zarar etmemeyi tabi ki herkes ister. Ama bir düzen iyi kurulmaz, hesap iyi yapılmazsa, bunun acısı, hiç yapılmaması gereken şeylerden çıkarılamaz. Düşünebiliyor musunuz ki, rahat inşaat yapabilmek için, sizi başka türlü hiç ama hiç ilgilendirmeyen, bir şehrin ısıtma sistemi bir gecede bir kaldırımdan ötekine taşınabiliyor? Yanlış yapıldığını bile bile kalıplar dökülüp eğri büğrü beton duvarlar ortaya çıkarılıyor; daha beton doğru dürüst kurumadan başka kalıp kurmak için kalıplar sökülüyor. Öyle ki beton denen duvara parmağınızı basınca izi çıkıyor; o kadar yumuşak. Sonra da bütün inşaat, yüzlerce konut, yarım bırakılıp oradan kaçılıyor. Neymiş, arkadaşlar iş yaptı ve para kazandı. Siz olsanız, böyle bir zihniyete bir daha iş verir misiniz? Sonuçta ne oldu? En iyi bildiğimiz şey denen inşaatta, dünya çapında hızlı bir ilerleme ve aynı hızda bir gerileme yaşandı. Bu firmalar kısa süreli küçük çıkarları için bütün bir ülkenin insanlarını, geleceğini sattılar. Eğer bu olaylar bir iki firma ile sınırlı olsaydı, gene belki affedilebilirdi; ama tam tersine, dürüst çalışan firmalar bir iki tane ile sınırlıydı.

Yaptığımız her işe, “bişey olmaz yaa” zihniyeti hakim.

Ülkemiz en çok trafik kazası olan, en çok iş kazası olan, kötü olan ne varsa, her şeyin en fazlası olan ülkelerin başında geliyor. Bunun zararını gene biz bunu yapanlarla birlikte çekiyoruz. Biz aptal mıyız? Hayır. Deli miyiz? Hayır. Peki başka ülke insanlarından ne farkımız var? Farkımız şu: Biz demokrat değiliz. Böyle bir eğilimimiz, eğitimimiz de yok. Hayatta kalmayı, yalnız başkasını ezerek sağlamayı düşünen, geri bir zihniyet sahibiyiz. Benim kervanım yürüsün, başkaları ölsün. Böyle düşünüyoruz.

Dini bayramlar sözüm ona ayrılıkların giderildiği, düşmanların barıştığı günlerdir. Fakat ne oluyor? Bayramlarda trafik kazalarından başka, kurşunlanarak öldürülenlerin sayısında gözle görünür bir artış oluyor. Bir zavallı damat, dargın olduğu kayınpederinin elini öpmeye gidiyor. Orada barışıp lokum yemek yerine kurşun yiyip mezara gidiyor.

İnsanın bu durumlarda davranışlarını etkileyen birbirine zıt iki düşünce var. Acıma duygusu (hümanizm) ve zalimlik. Biz hep savaş halindeyiz. Bütün olaylara da savaştaymışız gibi bakıyoruz. Herkes bizim düşmanımız. Çünkü insanların düşmanımız olmayabileceği, doğru davranarak, düşmanca hareketleri bile kontrol altına alabileceğimiz bize öğretilmedi. Dünya tarihi boyunca en nefret ettiğimiz uluslardan biri olan İngilizler, Osmanlılar hakkında hep düşman değil hasım olarak söz ederlermiş. Anlamayanlar için söylüyorum. Bu onların demokrasi anlayışlarından kaynaklanıyor. Adamlar düşmanlarına bile değer vererek bakmayı öğrenmişler. Ama gerektiği zaman kendi çıkarlarını kollamıyorlar mı? Şüphesiz ki bunu da en iyi şekilde yapıyorlar.

Hangi gerçek demokratik ülkede, partisi farklı diye insan öldürüldüğü görülmüş? Ülkemizde seçim yapılıyor; bununla övünüyoruz ama seçilecek insanlar parti başkanları tarafından tayin ediliyorlar; seçilecek insanlar listelere girebilmek için milyarlarca lira para harcıyorlar; seçim sandıkları kaçırılıyor; çöplüklerin içinde kullanılmış oylar bulunuyor. İnsanlar iki kez oy kullanmasın diye parmakları boyanıyor. Demek ki kimsenin kimseye güveni yok. Seçim kaybedilince, sanki yaşam son bulacak. Bu tip bir demokrasiden ne beklenebilir? Nasıl bir ilerleme sağlanabilir? Hiç.

Nasıl demokrat olabiliriz? Sözüm ona ülkemizde demokrasi var. Biz yalnız onun adını kullanıyoruz. Bu kelime öyle sulandırıldı ki artık anlamını yitirdiğini söylemek yanlış olmaz. Ama ne yazık ki yerine koyacak başka bir kelime yok. Bu kelimeye hak ettiği anlamını yeniden kazandırmak zorundayız. Şöyle söylemeliyim: Sizin gibi düşünmeyen bir insana nasıl katlanabilirsiniz? Katlanmak, o kişiye karşı hoşgörülü olmak anlamına geliyor. Ama hoşgörülü olmamak da, onu yok etmek, hapse tıkmak anlamına geliyor. Böyle olmamalı. Yasalarımız değişmek zorunda fakat daha yasalar düzeyine gelmeden önce kendi aramızda hoşgörüyü sağlamamız gerekiyor. Bu sağlansa, yasalar zaten kendiliğinden değişir.

Ne yazık ki demokrasi, ülkemizde gelişmemiş bir filiz gibi durmaktadır. İnsanlarımız demokrat olmayı ve demokrat gibi davranmayı içlerine sindirememişler. Öyle ki, siz demokrat iseniz eğer, birçok davranışınızda bunu gösterirseniz, davranışınız başkaları tarafından yanlış algılanabilir. Örneğin sık sık gittiğiniz bir lokantada garsona bir demokrat olarak davrandığınızı düşünelim. Sizin düşüncenize göre, garson orada yalnızca görevini yapmakta. İnsan olarak sizden bir farkı yok. O kişiye böyle düşündüğünüzü hissettirirseniz – her zaman böyle olur demiyorum ama – çok değişik bir tepki alabilirsiniz. Kişi onunla laubali olmak istediğinizi düşünebilir. Bir daha lokantaya gidişinizde ensenize bir tokat yiyebilirsiniz (eşek şakası olarak). Bu yüzden midir nedir, insanlar ilişkilerinde hep hiyerarşilerini hissettiriyorlar. Ya da demokrat olmadığımız için.

Ülkemizdeki genel kanı, iyi olan insan gevşek insandır; istismar edilebilir. Hatta bu iyi insan erkekse, onun cinsel tercihi konusunda bir takım şüpheler (!) de olabilir. Çünkü karşılıksız olarak iyilik yapmak, pozitif düşünmek yalnız kadınlara, annelere özgü bir özelliktir. Sırası gelmişken, ülkemizde kadınlar arasında demokrasi, erkeklere göre çok ileridedir. Kadınlar arasında iktidar mücadelesi yoktur. Bir kadın iktidar mücadelesi yapıyorsa, büyük bir olasılıkla erkeklerin işlerinden birine el atmış demektir. Ona da erkekleşmiş kadın gözüyle bakarlar.

Bir örnek de askerlikten vereyim. Ben askerliğimi üniversite mezunu olduğum halde, kısa dönemde bitirmek için eğitim çavuşu olarak yaptım. Askerlik yapmış olanlar bilirler. Silahların nasıl kullanıldığı anlatılan eğitim saatleri vardır. Bir gün, çavuş olan bir arkadaşımla bir takımı topladık. Ben de çavuşum. Takım kare biçiminde ayakta duruyor; biz bir roketatarın nasıl çalıştığını anlatıyoruz. Daha doğrusu anlatmaya çalışıyoruz. Askerler bizi dinlemiyorlar. Hepsi yirmi yaşında olan bu gençlerin, en eğitimli olanı lise mezunu. İçlerinde lise terkler, ortaokul mezunları var. Biz üniversiteliyiz ya, dinlenmemiz gerekmiyor. Onlara karşı – dayak gibi – kötü bir şey de yapmayız. Bu yüzden hem bizi dinlemiyorlar, hem de yüzlerinde bir gülümseme, gayrı ciddi davranışlarda bulunuyorlar. Ben bir iki kez daha ciddi olmalarını söyledimse de dinletemedim. Sonunda arkadaşım patladı. “Bunlara iyilikle yaklaşmak yaramaz; bak şöyle yapacaksın” dedi. Gitti, iki tanesine iki tokat çaktı. “Bunlar ancak bundan anlarlar” dedi. Gerçekten de hepsi neye uğradığını şaşırdı. Sustular; hemen toparlandılar; dersin sonuna kadar kıpırdamadan durdular. Dersi dinlediler mi dinlemediler mi bilmiyorum. Bana söyleyecek pek söz kalmadı. Onlara yalnız bir şey söyledim: “İlla ki böyle mi davranmak gerekiyordu?”

Bu sıkıntıyı her bireyin kendisi yenmek zorunda. İnsan her hareketinde her zaman kendisini sorgulamalı. “Acaba doğru mu yapıyorum?” diye. Bu bilinç kolay kazanılacak gibi değil. Bilenler bilmeyenlere, anlayanlar anlamayanlara yardım edecek. Bir toplumun bir yarısı yerdeyken öteki yarısı göğe yükselemez. Bize yol gösterecek şey önyargılarımız değil doğru belirlenmiş prensiplerdir.