Ermeni soykýrýmý / tehciri iddialarý, Türkiye Cumhuriyeti’nin neredeyse kuruluþundan beri, kendi içinde ve uluslararasý düzlemlerde yanýtlamaya ve çözümünü somutlaþtýrmaya çalýþtýðý bir sorun olagelmiþtir. Bu konu hem Türkiye içinde, hem de uluslararasý alanlarda birçok tarihçi, siyasetçi, hukukçu tarafýndan tartýþýlmýþ; her kesimin ve grubun görüþleri, çalýþmalarýna baþladýklarý noktadaki açýdan, seçtikleri farklý belgelerle, farklý sonuçlara ulaþmýþtýr.
Osmanlý döneminde, Osmanlýcýlýk fikrine zarar getirebilecek her türlü meselede alýnan kararlarda, öncelikli kaygý olarak devletin bekasýnýn görüldüðünü iddia eden Fuat Dündar, ardýndan gelen Ýttihatçýlarýn da bir Müslümanlaþtýrma ve Türkleþtirme çabasý içine girdiðini söylemektedir. Buradan hareketle, ÝTC’nin bu çabalarýnýn gayrimüslim azýnlýklarla ilgili radikal kararlar alýnabilmesine zemin hazýrladýðý söylenebilir. Taner Akçam ise, 1. Dünya Savaþý yýllarýnda Osmanlý’nýn, Ermenileri öldürdüðü ve bunun savaþ sýrasýnda alýnmýþ ani bi karar olmaktan çok, düzenli bir eylem olduðu görüþünü savunmaktadýr. Dündar ÝTC’de, sadece Ermeniler için deðil, tüm azýnlýklar için “þartlar elverdiði ölçüde bünyeden atýlmalarý hedeflenecek” gruplar olduklarý fikrinin savunulduðunu söylemektedir.
Akçam’a göre; “Ýttihat ve Terakki, uygulanmasýna Birinci Cihan Savaþý’ndan önce Ege Bölgesi’nde baþlamak üzere tüm Anadolu’nun, kendi ifadeleri ile gayritürk unsurlardan arýndýrýlmasý doðrultusunda bir plana sahip olmuþ ve savaþ yýllarýnda bu planý tüm Anadolu sathýna yayarak hayata geçirmiþtir.” ; fakat zamanla, ÝTC’nin asýl politikasýnýn gayritürk unsurlarýn tasfiye edilmesi deðil, gayrimüslimlerin var olan topluluðun dýþýna itilmesi veya asimile edilmesi yoluyla homojen bir “Türklük” yaratýlmasý olduðu görülmüþtür.
1915’te Osmanlý’daki Ermenilerin tehcire mazur býrakýldýklarý, artýk arþivlerdeki belgelerle kanýtlanmýþtýr. Çeþitli kaynaklarda farklýlýk gösterebilen ise, tehcirin yalnýzca Doðu Anadolu’daki Ermenilere mi uygulanýp uygulanmadýðý, tüm topraklara yayýlýp yayýlmadýðý ya da sonrasýnda Ermeni vatandaþlarýn mülklerinin satýmýndan elde edilen gelirin onlara ulaþtýrýlýp ulaþtýrýlmadýðý,.. sorularýdýr. Burada Dündar, Haziran 1915’ten sonra, tehcirin hemen hemen tüm Ermenileri kapsadýðýný iddia etmektedir. Ayrýca bu konuda dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta ise, arþivlerin birçok soruya cevap buluyor gibi görünmesine raðmen belgelerin önemli bir kýsmýnýn yok edilebildiðidir. Bu yüzden arþivlerde birbirini takip etmeyen kaynaklarýn kullanýmýnda da azami özen gösterilmesi gerekmektedir.
Akçam, alýnan tehcir kararýnýn nedeninin, Ermenileri imha etmek olduðunu iddia etmiþ; Doktor Bahaettin Þakir Bey’in , Talat Paþa’nýn ve bazý illerin bürokratlarýnýn (Diyarbakýr valisi, Boðazlýyan kaymakamý) tehciri nasýl imhaya dönüþtürdüklerini ve onlarý engellemeye çalýþan devlet görevlilerini idam ettirdiklerini açýklamýþtýr.
Tehcir sonrasýnda bazý kaynaklar ve yorumcular, Ermenilerin mallarýnýn satýlýp gelirlerinin kendilerine yollandýðýna iþaret ederken; diðer bir yandakiler ise bu gelirlere devletin el koyduðunu iddia etmektedirler. Akçam da satýþtan elde edilen gelirlerin Ermenilere iletilmediðini iddia eden gruptandýr ve o paralarýn beþ amaç uðruna harcandýðýndan bahseder: 1) Müslüman burjuva yetiþtirmek 2) yeni gelen muhacirlerin ihtiyaçlarýný karþýlamak 3) Askeri ihtiyaçlarý karþýlamak 4) Ermenilerin tehcir masraflarýný karþýlamak 5) Hükümetin deðiþik ihtiyaçlarýný karþýlamak
Ermeni tehcirinin, Ermenilerin imhasýna yönelik bir çaba olmadýðýný iddia eden kesimin en önemli savunaklarýndan biri, Ýstanbul ve Ýzmir’deki Ermenilere dokunulmadýðý iddiasýdýr. Fakat Akçam, bunun yanlýþ olduðunu iddia eder ve Ýstanbul’daki sürgünle doðudaki sürgün arasýndaki tek farkýn; Ýstanbul’dakinin parça parça ve zamana yayýlarak, deðiþik dönemlerde gerçekleþtirilmesi olduðunu söyler. Ayrýca Ýstanbul sürgününün Osmanlý arþivlerinde de dýþ kaynaklarda da belgelendirildiðini, bu açýdan da bir bütünlük içerdiðini savunmaktadýr.
Akçam’ýn makalesinde belirttiði tüm geliþmelere bir kaynak göstermesine karþýn, tamamen zýt görüþlerin de arþivlerden belge bulabilmesi –ya da bulduklarýný iddia etmeleri- büyük bir tezat olarak dikkat çekmektedir. Örneðin; Gündüz Aktan, tehcirin, Ýttihat ve Terakki’nin tamamen Ermenileri korumaya yönelik olarak izlediði bir politika olduðunu savunmaktadýr. Enver Paþa, Doðu Anadolu’da yaþayan Ermenileri, Kafkaslardan topraklarýmýza giren Ruslar’dan korumanýn iki yolu olduðunu ileri sürmüþ ( onlarý Rus ordularýna doðru sürmek, yani siper olarak kullanmak, ya da tehcir ettirmek ) bu fikirlere karþýlýk olarak Talat Paþa da tehcirin daha yerinde bir eylem olacaðýna karar vermiþtir. Arsen Avegyan’a göre ise, Ermenilere yapýlanlarýn soykýrým olduðunu Osmanlý Devleti zaten 1918’de kabul etmiþtir. Kendisi bu iddiasýný da, Ermenilerin imhasýnda rolü büyük olan Diyarbakýr valisi ve Boðazlýyan kaymakamýnýn idam edilmesine dayandýrmaktadýr. Öte yandan; emekli bir bürokrat olan Nüzhet Kandemir ise, amacýn imha olmadýðýný, öyle olsaydý Osmanlý’nýn tehcire batýdan baþlamýþ olacaðýný savunmuþtur.
Bu kýsa analizden de anlaþýlacaðý gibi, Ermenilerin tehcir ettirildiði kabul edilse de, bunun bir planla uygulanmýþ bir proje mi, yoksa Ermenilere yapýlmýþ bir yardým mý olduðu konusu tartýþýlmaktadýr. Burada dikkate deðer olan; bu iki farklý görüþe sahip çýkanlarýn her birinin, arþivlerden, kendilerinin doðruluðunu kanýtlayabilecek belgeler bulabilmeleridir. Buradan yola çýkarak, konu hakkýnda araþtýrmaya baþlarkenki düþünceniz, araþtýrmanýzý büyük ölçüde etkileyecektir; çünkü söylendiði üzere, konuya geniþçe bakabilen birçok kaynak bulunabilmektedir. Bu yolla da, Ermeni soykýrýmý / tehciri hakkýnda yapýlan / yapýlacak tüm araþtýrmalarýn -bir ölçüde- yanlý olduðu farkedilmiþ olunur.