Serhat kenti Kars derler ona... Anadolu’nun Kafkaslara ve Orta Asya’ya açýlan Doðu kapýsý. M.Ö. 9000’lerden bu yana kesintisiz bir yerleþime sahne olan Kars, Anadolu’nun kültürleri harmanlayýp bir potada erittiði binlerce yýllýk tarihine tanýklýk etmiþtir. Türkiye Cumhuriyeti dönemine kadar Hurri, Urartu, Saka, Karsak, Part, Sasani, Ermeni Bagrat Krallýðý, Bizans, Þeddadi, Moðol, Gürcü, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi, Osmanlý, Rus ve Ýngiliz yönetimlerine ev sahipliði yapmýþtýr.
Tüm bunlarýn yaný sýra iklimlerin en acýmasýzýnda, Doðu Anadolu’nun nazlý gelinidir Kars. Kýþ gelir gelmez ona çok yakýþan telli duvaklý bembeyaz gelinliðini giyer üstüne. Ýlkbaharda coþup çýkartýr gelinliðini, yaðmurlarla yýkanýr ve rengarenk çiçeklerle bezenir. Her haliyle öyle güzeldir ki, herkesin gözü hep üstünde olmuþtur çaðlar boyu. Defalarca istilâ edilmiþ, doðal afetler sonucu yýkýlmýþ, ama her seferinde yeniden ayaða kalkmayý baþarmýþtýr.
Anadolu’nun en güzel kalelerinden biri olan Kars Kalesi baþýný bir taç gibi süsler. Kalenin tarihi büyük ihtimalle Urartulara kadar geri gidiyor. Bildiðimiz, Ermeni – Bizans dönemine ait yapý Selçuklular tarafýndan onarýlýr ama Moðollar tarafýndan da yýkýlýr. Osmanlýlar 16. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda kaleyi onarýrlar. Bu sefer de Ruslar tarafýndan yýkýlýr ve en son 19. yüzyýlda yeniden Osmanlýlar tarafýndan inþa edilir. Ýç ve dýþ olmak üzere iki bölümden oluþan ve üç kapýsý bulunan kaleden þehrin manzarasý çok etkileyicidir. Kaleye yürüyerek ya da arabayla çýkmak mümkün.
Kaleden baktýðýnýzda þehrin içinden akan Kars Çayý’ný ve tamamý kesme bazalt taþýndan yapýlmýþ Taþköprü’yü görürsünüz. 16. yüzyýlda Osmanlý padiþahý III. Murat’ýn emriyle yaptýrýlan köprünün bir kýsmý deprem sonucu yýkýlýnca 18. yüzyýlda onarýlmýþtýr.
Kars’ýn en önemli yapýlarýndan biri kalenin eteklerindeki Kaleiçi mahallesinde bulunan, görünümü nedeniyle halk arasýnda ‘Kümbet Camii’ diye de anýlan ve bir süre müze olarak kullanýlan Havariler Kilisesidir. 10. yüzyýlda Ermeni Bagrat Krallýðý döneminde Kral II. Abbas tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Düzgün kesme taþlardan yapýlmýþ olan kilisenin kubbesinin 12 kemerinde 12 havarinin kabartmalarý bulunmaktadýr.
Kars iki kez büyük þehir imarý yaþar. Bunlardan ilki Osmanlý dönemindedir. O dönemlere ait cami, hamam, köprü, ev, konak gibi bazý binalara rastlamak halâ mümkündür. Özellikle de Kars Çayý, Dereiçi mahallesinden akarken iki yakasýnda eski hamamlar ve tipik Anadolu özellikleri taþýyan verandalý evler, konaklar görülür.
Ýkinci imar planý ise 1877 – 1878 Osmanlý – Rus Savaþý sonrasý Kars’ýn 1918’e kadar tam kýrk yýl Rus iþgalinde kaldýðý dönemde Ruslar tarafýndan baþlatýlmýþtýr. Ruslar Kars’ý askeri garnizon ilan etmiþlerdi . Bu sefer Osmanlý döneminde iskan gören Kaleiçi Mahallesi deðil, bugünkü Yusufpaþa, Ortakapý ve Cumhuriyet Mahallelerinin merkezini oluþturduðu yeni þehir planýný 1890 yýlýnda Hollanda’dan getirdikleri mühendislere yaptýrýrlar. Yeni þehir planý birbirini dik kesen ýzgara planlý geniþ caddelerden oluþmuþtur. 1890 – 1917 yýllarý arasýnda bu geniþ caddelerin üzerine Baltýk mimari tarzýnda binalar dikilir ve þehre asýl damgasýný vuran da bu binalardýr. Hepsi düzgün kesme bazalt taþtan, tek katlý, iki katlý bazen de nadir olarak üç katlý olarak yapýlmýþtýr. Bunlarýn ön cepheleri yalancý sütunlar, bordür kabartma taþlarla süslenmiþtir ve iç mekanlar genelde uzun bir koridor etrafýna iç içe açýlan oda ve salonlardan oluþur. Binalardaki ýsýtma sistemi de çok ilginçtir. ‘Peç’ adý verilen bu merkezi ýsýtma aracý tavana kadar uzanýr, dikdörtgen biçiminde, çini kaplamalý ve üzeri de kabartmalarla süslüdür. Ýçerisinde kömür yakýlýr ve iç mekan duvarlarýndan geçen borularla binanýn tamamýný ýsýtýr.
Baltýk mimari tarzýnda yapýlmýþ pek çok bina vardýr Kars’ta. Belediye Binasý, Öðretmenevi, Orduevi, Defterdarlýk, Maliye binasý, Milli Eðitim Müdürlüðü Binasý, Valikonaðý, Anadolu Lisesi, Eski Rus Konsolosluk Binasý gibi. Gezebildiðinizi mutlaka gezin.
Ortakapý Mahallesinde bulunan ve Fethiye Camii diye bilinen bina da Baltýk mimarisinin güzel örneklerinden biridir. 19. yüzyýlýn sonunda kilise olarak yapýlan bina Cumhuriyetin ilk yýllarýndan sonra kapalý spor salonu olarak kullanýlmýþ 1985 yýlýnda ise camiye çevrilmiþtir.
Kars’ýn kültür turizmi için önemi tartýþýlamaz. Ayný zamanda kýþ turizmi için de büyük bir potansiyele sahiptir. Kars’ýn Sarýkamýþ ilçesine 2 km uzaklýktaki Sarýkamýþ Sarýçam Kayak Tesisleri kar kalitesi ve pistleriyle Türkiye’nin en önemli kayak merkezlerinden biridir. Sekiz ay boyunca 8 – 100 cm karla kaplýdýr. Kasým ortasýndan Nisan ortasýna kadar süren uzun bir sezonu vardýr. Normal þartlar altýnda kar 1.5 metreyi bulur. Etrafý Sarýçam ormanlarýyla çevrilidir. Sadece Alplere has olan kristal kar burada da görülür. Sarýkamýþ’ýn kuru, soðuk iklimi sayesinde nemlenip oluþur bu kristal kar. Sarýçam ormanlarý rüzgarý kesip karlarýn birikmesine olanak tanýdýðý gibi, heyelan ve çýð tehlikesinin de olmadýðý bir alan yaratýr. 2900 rakýmlý Cýbýl Tepe kayak alanýnda iki ayrý pisti bulunan kayak tesislerinde 1437 m uzunluðundaki birinci pist kayak sporuna yeni baþlayanlar için idealdir. Ýkinci pist ise 1807 m uzunluðunda ve Sarýçam ormanlarý içindedir. Saatte 2400 kiþi taþýma kapasiteli, dörder kiþilik telesiyej ise Türkiye’de tek. Sarýkamýþ kayak merkezi Alp ve Kuzey Disiplini kayak uygulamalarý, ‘kayak safari’ ve ‘kýzaklý geziler’ için uygun ortama sahiptir. Slalom, büyük slalom ve süper-c kayak türleri yaný sýra kýsmen ‘snowboard’ da yapýlabilir. Sarýkamýþ tüm bu özellikleri ile dünyanýn en önemli kayak merkezleri arasýna girebilir.

Kars’a gelmiþken Kars Müzesini de mutlaka gezin. Alt katýnda arkeoloji, üst katýnda ise etnografya bölümleri bulunan müze Anadolu’nun en zengin müzelerinden biridir.
Kars’ýn en önemli özelliklerinden biri de peyniridir. Kars’a has peynirleri denemeden ve eski kaþar, gravyer ve çeçil peynirlerinden almadan bu þehirden gitmeyin.
Ozanlarýyla ünlü Kars’ta mutlaka ‘Aþýklar Kahvesi’ olarak da bilinen Çobanoðlu kahvesini de ziyaret edin. Belki þansýnýz yaver gider ve en büyük aþklarý Kars olan Kars’lý aþýklarý dinlersiniz.

Not: Bu yazým SKYLIFE dergisinin 2005 yýlý Þubat sayýsýnda yayýnlanmýþtýr. Nükhet Everi