LALE DEVRÝ'NÝN DEMOKRAT HAVASI

hasan TÜLÜCEOÐLU

Ýlmi çalýþmalar, bilimsel inkiþaflar hep toplumlarýn hür ve demokrat ortamlara kavuþtuðu dönemlerde geliþip neþvü nema bulmuþtur.

Avrupayý bugünkü seviyeye getiren, toplumun üzerine bir kabus gibi çöken ortaçað kilise baskýsýndan kurtulmasýdýr. Bu dayatmacý ve zorlayýcý anti demokrat baskýnýn kalkmasý elbet kolay olmamýþtýr. Meydanlarda nice insanlar yakýlmýþ, giyotinlerde yüzlerce kafa kopartýlmýþtýr.

Demokrasinin hakim olduðu Antik Yunan'da günümüz biliminin temellerini kuran bilginler yaþamýþtýr. O gün Aristo her ne kadar bazý açýlarda dömeokratik yönetimi eleþtirsede þayet böyle bir ortamda yaþamamýþ olsaydý bildiðimiz Aristo olamayacaktý.

Antik Yunan eserlerinin Arapça!ya tercümesi sonrasý yetiþen Farabi, Ýbn-i Sina, Biruni, Ýbn-i Rüþt gibi isimlerde o dönem Ýslam dünyasýnýn özgürlükçü ortamýnda yetiþmiþlerdi. Keza dini ilimlerin birer ilim dalý olarak ortaya çýkmasý Ýslam toplumundaki hoþgörü ve özgürlükçü yaklaþýmýn bir sonucuydu.

Bu baðlamda Lale devri kýsa süren ancak tarihimizin çok önemli dönümlerinden biridir. Sürekli savaþçý ve asker aðýrlýklý toplum Nevþehirli Ýbrahim paþanýn sadrazamlýðýyla barýþçýl ve duraðan bir yapýya dönüþtürülmek istenmiþtir. Toprak kaybýnýn kendine dönecek olumsuz sonuçlarýna raðmen Pasarofça anlaþmasýný imzalayarak savaþsýl toplum ortamýný barýþsal ve huzurlu bir topluma geçirmeye çalýþmýþtýr. Böyle bir ortama ogün Osmanlý toplumunun ihtiyacý vardý. Çünkü kendini deðerlendirip özeleþtiri yapmasý ve ilerleyip güçlenen Avrupayý doðru algýlamasýnýn tam zamanýydý. Bunun için topluma ferah ve güzel bir ortam saðlayacak olan sanatsal imar faaliyetleri baþlatýldý. Buna baþat kütüphaneler kuruldu, doðu ve batýdan tercümeler yapýldý. Bu tercümeler Cumhuriyet döneminde Hasan Ali Yücel'in giriþimleriyle yapýlan doðu ve batý klasikleriyle birlikte tarihimizin en önemli sosyo-kültürel giriþimidir.

Hedeflenen antiaksiyonel ve düþünsel ve içsel sosyal yapý yavaþ yavaþ oluþmaktaydý. Matbaanýn ülkeye getirilmesi ve devamýnda kütüphanelerin açýlmasýyla toplum, bilim ve kültüre yönlendirilmiþti. Siyasi kurallarýn belli kurallarda netleþmesiyle padiþahýn tahttan edilme endiþesinin bulunmamasý toplum üzerindeki siyasal baskýyý da kaldýrmýþtý. Ýsteyenin eðitim görmesine, araþtýrma yapmasýna düþünceler üretmesine açýk bir siyasal ortam oluþmuþtu. Bizce Lale devri tarihimizin en demokratik dönemiydi. Belki toplumumuz hiçbir zaman bu kadar hoþgörülü ve demokratik bir ortama kavuþmadý.

Lale devrinin demokratik sosyo-kültürüel yapýsý þayet devam etseydi henüz iþin baþýndaki Avrupa'yý yakalamamýz doðal bir sonuç olacaktý. Muhtemelen ikinci Ýbn-i Sina'larýn, Farabi'lerin yetiþmesine ortam hazýrlanmýþ olacak ve bugün Avrupa'nýn konumunda biz olacaktýk.

Ancak mevcut toplum yapýmýz ve kabul edilmesede sürekli bizi gözetleyen Avrupa'nýn hiçbir zaman farkýnda olamadýðýmýz ve olamayacaðýmýz müdahaleleriyle milletin önünü açacak Lale devri ortamý maalesef benzerlerini çok yaþadýðýmýz tertipleme bir isyanla sonuçsuz kalacaktý. Hemde çok uzun bir süre benzer giriþimlere kimse cesaret edemeyecekti. Toplum statükocu atýl ve baðnaz yapýsýna kendiliðinden razý olacaktý.

Demokratik ortamdan uzaklaþmamýz, grup olarak birilerini hep kazandýrdý ancak toplum olarak bizi hep gerilere götürdü. Hak ve adalet adýna ortaya çýkan Patrona Halil, bu millete en büyük kötülüðü yaptýðýný elbette bilmeyecekti. Asýl hak ve adalet, matbaalarýn kurulmasý, kütühanelerin açýlmasý, saraylarýn yapýlmasý ve masum eðlencelerin devamý sonrasýnda ortaya çýkacaktý.

“Ýnsaf, Ýnsaf” sözü benzeri “ah biraz demokrasi” diyorum. Þu an en çok ihtiyaç duyduðumuz þey demokratik toplum ortamýdýr. Býrakýn dileyen dilediðini yapsýn söylesin yazsýn etsin. Korkmayýn zülfüyare dokunmayacaklardýr. Dokunurlarsa siz ne güne duruyorsunuz.!