Efendim müteradif yani eş manalı kelimeler ne kadar çok bilirse insan dili de o kadar gelişir ve zenginleşir.
Müteradifler, birbirinin aynı ya da ikizi kelimeler değillerdir. Bu kelimelerin aralarında ince bir çizgi vardır ve bu ince çizgi bize farklı duygular ifade ettirirler.
Örneğin şu cümlelere gelin hep birlikte bakalım
Hanümanımız yıkılmadı ama yuvamızdan olduk. Mesken derdi de bir mesele . . . Galiba eski evin altındaki kayıkhaneyi ikametgâh diye kullanacağım. Allah kimseyi barınaksız komasın. Köşkte, mâlikânede, devlethânede gözümüz yok. Akşam oldu mu tut fakirhânenin yolunu. Ocağım de, başını sok.
Kalın yazılı olan kelimelerin hemen hemen hepsinin Türkçede ayrı ayrı kullanılış yerleri var. Ancak bu kelimelerin hepsinin de üzerimizde ki tesirleri başka başkadır. Böyle kelimeleri azaltmak şöyle dursun, çoğaltmak bence dilde hedeflerimiz arasında olması gerekir diye düşünüyorum
Neden?
Şimdi konuyu biraz daha açmak ve bunun ne kadar önemli bir mesele olduğunu göstermek açısından sizlere mini de olsa bir örneklendirme sunmaya çalışacağım.
Görüntü de aynı anlamlara gelen kelimelerden A, B ve C şeklinde bir gruplandırma yapacağım.
A) tariz, muaheze, takbih, tevbih, istihkar ve tezyif
B) tecziye, tenkil ve tedip
C) telin, bühtan, tezvir, terzil
Yukarıda gruplandırdığım kelimelere gelin hep birlikte bakalım.
A) İbrahim Paşa İstanbula heykel dikmek isteyince, dindarların: Dünyaya iki İbrahim geldi, biri putları kırdı. Öteki de put diktiğine uğramış.
Noktalı yere dokundurma, dokunacak söz söyleme, taş atma anlamı taşıyan tariz kelimesi uygun geliyor.
* Ruslar bir askeri bahane ile Suriyenin İdlip şehrini havadan bombalayınca gazetelerin ve televizyonların çoğu Türk hükümetini etmişlerdi.
* Mirasyedi diye, boş oturuyor diye, edilmemek için kendisine bir iş bulmaya karar vermişti.
Bu iki örnekte de Bir işin hatalarını ortaya koyma, tenkit etme, çıkışma manasına muaheze kelimesi uygundur.
** Avrupa medyasında: Irakın iç meselesi gibi gösterilmek istenen sınırdaki silahlı Kürt Birlikleri Türkiye tarafından edilmişti.
** Bereket ki memleketin düşünen evladı Erdoğan bu çirkin hareketi etti.
Bu örnekte ise, çirkin görme, ayıplama, yapılan işi beğenmediğini bildirme anlamında takbih kelimesi kullanılmalıdır.
*** Verdiğiniz sözde durmuyorsanız ve üstüne bir de kusur işlemişseniz, bir ihtara veya bir e maruz kalacaksınız.
***Sevdiği biri hakkında başka kimselere karşı adi ve bayağı bir dil ile onu zemmetmesi e müstahak görülmemekle beraber şiddetle tenkid ve takbih edilmelidir. Çünkü özde sevmeyen birinin ikiyüzlülüğüne tahammül edilmiyor.
Bu iki yerde paylama, azarlama tekdir etme anlamında tevbih kelimesi kullanılmalıdır.
**** Sonsuz hayat için, fâni hayat edilmez mi?
**** Gerçek münevver, prensipleri için, vicdanının sesi için, ölümü ve hayatı etmekle kalmaz. Hak bildiği fikirlerin yayılması için gerekirse kendi canını ortaya koyar.
Bu iki yerde hor görme, aşağı gözle bakma, küçümseme karşılığı olan istihkar kelimesinin kullanılması gerekir.
***** Bir iddianın çürütülmesi tahkir ve . . ile mümkün olsa idi, mantık ilmi hakaret ilmi haline gelir, küfretmek, adab-ı muâşerette mevki sahibi olurdu.
***** Halkın dili, Hakkın dilidir. Herkese yakışanı verir. Meselâ, Ramazan onbir ayın sultanıdır, diye tekrim edilir. Mart, ayların çingenesidir diye edilir.
Bu iki yerde ise bir kimseyi veya şeyi aşağılık ve değersiz gösterme, alaya alma mânâsına tezyif kelimesini kullanmak gerekir.
B) Ne bahtsız aşıkmışız ki, 21. asırda maşukuna doğru yolu gösteren bir mürşidin edilmek istenildiğini gördük.
İsmet Paşa propagandanın ince tekniklerini kullanarak Anadolu Alevilerini birçok gerçeklerden mahrum bırakıp dünyalarını mahkumiyetle ettiğini 100 yıl geçse de acı acı seyretmeye devam edeceğiz
Buralarda cezalandırma karşılığı olarak tecziye kelimesinin kullanılması gerekir.
* CHPnin o dönemde sırf, halkı sindirmek için kanunları aşarak siyasetine girmesi zulüm değil de nedir?
* CHP o dönemde sırf Müslümanların gözünü korkutmak hayattan bezdirmek için şiddet uygulamış böylece tecziyenin ötesinde bir hareketi gerçekleştirmiştir.
Buralarda başkalarına ibret olacak bir ceza verme, tepeleme mânâsına tenkil kullanılmalıdır.
** Sert ve tehditkar ifadeli mektuplara çeşitli entrikalar da karışınca Kanuni, Şehzade Bâyezidi etmeye karar vermişti.
** Suriyede insani davranıştan ziyade şiddetli ler yapılmakta, âdeta yeniden zabtolunuyormuş gibi hareket edilmektedir.
Bu iki yerde edeplendirme, uslandırma, yola getirme mânâsına tedip kullanılması gerekir.
C) İnsan haklarına, siyasi hürriyetlere ve istiklal aşkına bağlı bir milleti, makineli tüfeklerle biçen faşist CHPliler bütün İslam coğrafyasında edildi.
Ey bu görünür kazanın katmerli günahkâr siyasi partilileri, bu millet sizi mahşer gününe kadar edecektir.
Buralarda da lânetleme, lânet okuma, birinin Allah ın ve insanlarına nefretine maruz kalması dileğinde bulunma mânâsına telin kullanmak uygun düşer.
*Memleket idaresinde ve savunmasında liyakatin bir tek Atatürke münhasır bir meziyet olduğunu iddia edip ve bu iddiayı da yalancı şahitlerle ispata kalkışmak bu millete dayatılan en adi dır.
*Böyle bir kanun teklifi bir Çünkü böylece milletimizi iftiracılar kitlesi yerine koyarak sanki kanunlar zoru ile, ceza tehdidi ile bu durumdan kurtarmaya çalışıyorlar.
Bu iki yerde birine yalandan bir şey kondurma, iftira anlamına gelen bühtan kelimesi uygun düşer.
** Her gün zehrin en şedidi akıtılmakta, iftira ve ler yer almaktadır.
** Acaba bir hata mı işlemiş veya ağzından kötüye yorulacak bir söz mü çıkmış yoksa bir emi uğramıştı.
Bu iki yerde de Ara bozmak kastiyle yerip çekiştirme, kovuculuk, yalan dolan karşılığı tezvir kelimesi buralara uygun düşmektedir.
*** Bazı cezalarla adam öldürülmez ama, eşeğe ters bindirilip yuhalanır ve suratına tükürülürse böyle bir teşhirle edilmek elbette daha değişik bir tesir gösterir.
*** Artık insan edilmekten de çekinmezse insaniyet namına her şeyini kaybetmiş demektir.
Bu cümlelerde ise rezil, rüsvay etme karşılığı terzil uygun düşmektedir.
